________________
૩૮૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૩-૧૪૪ વળી જે શાસ્ત્ર મોક્ષને અનુકૂળ વિધિ-નિષેધ બતાવે છે, અને તે વિધિ-નિષેધને અનુકૂળ સર્વ ઉચિત અનુષ્ઠાનો બતાવે છે, અને પદાર્થ પણ અનેકાંતરૂપે સ્વીકારે છે, તે શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ છે. વળી પદાર્થને અનેકાંતરૂપે સ્વીકારે છે, તેથી આત્માને નિત્યાનિત્ય સ્વીકારે છે; જેથી તટસ્થ વિચારકને નિર્ણય થાય છે કે આત્મા પરિણામી છે, માટે હું યોગસાધના કરીને મોક્ષને પામીશ', તે વાત પણ આત્માને નિત્યાનિત્ય માનવાથી સંગત થાય છે; પરંતુ જો આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય કે એકાંત ક્ષણિક માનવામાં આવે તો હું સાધના કરીને મોક્ષ પામીશ,” તે વાત પણ યુક્તિથી સંગત થાય નહિ. માટે એકાંતવાદને કહેનાર શાસ્ત્ર તાપશુદ્ધ નથી.
જોકે દિગંબર શાસ્ત્ર અનેકાંતવાદને માને છે અને આત્માને પરિણામી માને છે, તેથી સ્થૂલથી વિચારકને જણાય કે તે તાપશુદ્ધ છે; વસ્તુતઃ વસ્ત્રમાં એકાંત સ્વીકારીને વસ્ત્રથી થતી સંયમશુદ્ધિના સ્થાનમાં અનેકાંતનો અપલાપ કરે છે. તેથી વિધિ-નિષેધને પોષક એવી પણ સાધુના વસ્ત્રધારણની પ્રવૃત્તિનો અપલોપ થાય છે. માટે દિગંબરનું શાસ્ત્ર છેદશુદ્ધ નથી, વળી સર્વત્ર અનેકાંતવાદ સ્વીકારનાર નહિ હોવાથી તાપશુદ્ધ પણ નથી. ll૧૪all અવતરણિકા :
શ્લોક-૧૪૩માં કહ્યું કે યોગીના જ્ઞાન સિવાય અતીન્દ્રિય અર્થનો નિર્ણય થતો નથી. ત્યાં કોઈને શંકા થાય કે યોગીના જ્ઞાનનો વિષય ભલે અતીન્દ્રિય અર્થ હોય, તોપણ યોગીથી અવ્યોના અનુમાનનો વિષય અતીન્દ્રિય અર્થ થઈ શકશે. તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે – શ્લોક -
न चानुमानविषय एषोऽर्थस्तत्त्वतो मतः ।
न चातो निश्चयः सम्यगन्यत्राप्याह धीधनः ।।१४४।। અન્વયાર્થ:
ર=અને ષોડર્થ =આ અર્થ સર્વજ્ઞવિશેષલક્ષણ અર્થ તત્ત્વતઃ–પરમાર્થથી અનુમાનવિષય =અનુમાનનો વિષય મત: ર=મનાયો નથી, =અને પ્રતા આનાથી=અનુમાનથી સી નિ: ન=સમ્યક્ નિશ્ચય તથી અતીન્દ્રિય અર્થનો સમ્યગૂ નિશ્ચય નથી. ચત્રપિ અન્યત્ર પણ=સામાન્ય અર્થતા વિષયમાં પણ અતીન્દ્રિય સામાન્ય અર્થતા વિષયમાં પણ યાવત્ અતીન્દ્રિય અર્થમાં પણ ઘણી=બુદ્ધિમાન ભર્તુહરિ મા કહે છે – II૧૪૪ના શ્લોકાર્થ :
અને સર્વજ્ઞવિશેષલક્ષણ અર્થ પરમાર્થથી અનુમાનનો વિષય મનાયો નથી, અને અનુમાનથી અતીન્દ્રિય અર્થનો સમ્યમ્ નિશ્ચય નથી. અતીન્દ્રિય સામાન્ય અર્થના વિષયમાં પણ બુદ્ધિમાન ભર્તુહરિ કહે છે –T૧૪૪ll
