________________
૩૮૪
અન્વયાર્થઃ
વિ=જો અતીન્દ્રિયા: પવાર્થા=અતીન્દ્રિય પદાર્થો હેતુવાવેન=હેતુવાદથી=અનુમાનથી જ્ઞાવેર જણાય તો તાવતા જાનેન=આટલા કાળથી તેવુ=તેઓમાં=અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં પ્રાñ=પ્રાજ્ઞ પુરુષો વડે નિશ્વવઃ ભૃતઃ સ્વા નિશ્ચય કરાયેલો થાય. ।।૧૪૬।।
શ્લોકાર્થ ઃ
જો અતીન્દ્રિય પદાર્થો અનુમાનથી જણાય તો આટલા કાળથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં પ્રાજ્ઞ પુરુષો વડે નિશ્ચય કરાયેલો થાય. |૧૪૬||
ટીકા ઃ
‘જ્ઞાવેરન્’ ‘હેતુવાવેન’–અનુમાનવાલેન, ‘પવાર્થા યદ્યતીન્દ્રિયા:’ સર્વજ્ઞાવવઃ ‘જાત્તેનેતાવતા પ્રાસે:' તા:િ, ‘ત: સ્વાત્તેષુ નિશ્ચય:' અવામ કૃતિ ।।૪૬।।
ટીકાર્ય ઃ
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૬
‘સાવેરન્’
અવામ કૃતિ ।। હેતુવાદથી=અનુમાનવાદથી, જો અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞાદિ પદાર્થો જણાય, તો આટલા કાળથી પ્રાજ્ઞ એવા તાર્કિકો વડે તેઓમાં=અતીન્દ્રિય અર્થોના વિષયમાં, નિર્ણય કરાયેલો થાય.
‘રૂતિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિમાં છે. ।।૧૪૬।।
ભાવાર્થ
:
અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞાદિ પદાર્થોનો હેતુવાદથી નિર્ણય થઈ શકતો હોત તો અનંતકાળમાં ઘણા બુદ્ધિધન પુરુષો થઈ ગયા, તે તાર્કિકો તર્કના બળથી તે પદાર્થોને અત્યાર સુધી સ્થાપન કરી શક્યા હોત; અને જો તેઓ તે સ્થાપન કરી શક્યા હોત તો તેઓ વડે સ્થાપન કરાયેલો પદાર્થ કોઈપણ બુદ્ધિમાન તેમની બતાવેલી યુક્તિથી નિર્ણય કરી શકત, પરંતુ તેનો નિર્ણય યુક્તિના બળથી થતો નથી. એક તાર્કિક યુક્તિના બળથી જે અર્થને સ્થાપન કરે છે તેના કરતાં અધિકતર કુશળ અન્ય તાર્કિક યુક્તિના બળથી અન્ય રીતે વિપરીત અર્થને સ્થાપન કરે છે. તેથી નક્કી થાય છે કે આટલા કાળ સુધીમાં અનુમાનના બળથી કોઈ તાર્કિક અતીન્દ્રિય પદાર્થો સ્થાપન કરી શક્યા નથી. તેથી એ ફલિત થાય કે અનુમાનના બળથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સ્થાપના થઈ શકતી નથી, પરંતુ આગમના બળથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. માટે અતીન્દ્રિય પદાર્થના વિષયમાં આગમવચન, આગમાનુસારી યુક્તિ અને આગમે બતાવેલા અનુષ્ઠાનના સેવનથી, અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય પણ છદ્મસ્થો કરી શકે છે, માત્ર અનુમાનના બળથી છદ્મસ્થો નિર્ણય કરી શકતા નથી. I॥૧૪૬॥
