________________
૩૯૪
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૫-૧૫૩
શીલ, સમાધિ અને પરોપકારમાં અભિનિવેશ કરવામાં આવે તો ઉત્તમ શ્રુતના અભિનિવેશને કારણે શ્રુતઅધ્યયનની પ્રવૃત્તિ થાય; અને શ્રુતજ્ઞાન એ આગમવચનરૂપ છે, તેથી સર્વ દર્શનોમાં બતાવાયેલાં વચનોમાં જે વચનો આવી ઉચિત પ્રવૃત્તિને પરિપૂર્ણ બતાવતાં હોય તે વચનો સર્વજ્ઞકથિત છે તેવો નિર્ણય થાય. તેથી આગ્રહ વગર તત્ત્વજિજ્ઞાસાથી શ્રુતઅધ્યયનની પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો શ્લોક-૧૦૧માં કહ્યું તેમ આગમથી, અનુમાનથી અને ઉચિત અનુષ્ઠાનના સેવનથી ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય. માટે યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત ચાર દૃષ્ટિ સુધી આવેલા જીવો આ પ્રકારનો સમ્યગુ યત્ન કરે તો તેઓને ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય, તેથી તેઓમાં રહેલું અઘસંવેદ્યપદ નિવર્તન પામે અને વેદ્યસંવેદ્યપદ પ્રાપ્ત થાય. અહીં અવેદ્યસંવેદ્યપદના નિવર્તન માટે શ્લોક-૮૫માં ઉપદેશ આપેલ અને ત્યારપછી તેના પરિવાર માટે કુતર્કના પરિહારનો ઉપદેશ શ્લોક-૮૭થી શરૂ કરેલ, તે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં પૂર્ણ થાય છે.
અહીં અત્યંત સ્વકર્મનિહત એવા પાપવાળા જીવો કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જે સાધુઓ સંયમ ગ્રહણ કર્યા પછી ભગવાનના વચનાનુસાર પરિપૂર્ણ યત્ન કરે છે તેઓ લેશ પણ સ્વકર્મથી નિયત નથી; પરંતુ સંયમ ગ્રહણ કર્યા પછી સ્કૂલના પામતા સાધુઓ પણ જે કંઈ સ્કૂલના પામે છે, તેઓ તે અંશથી સ્વકર્મથી હણાયેલા છે, પરંતુ અત્યંત સ્વકર્મથી હણાયેલા નથી; અને જે જીવો કેવલ કર્મને પરતંત્ર થઈને સંસારની ભોગાદિની પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેઓ અત્યંત સ્વકર્મથી હણાયેલા છે; અને તેમાં પણ જેઓ શિકારાદિ કૃત્યો કરે છે, તેઓ અત્યંત પાપવાળી પ્રવૃત્તિ કરનારા છે, તેઓના પ્રત્યે પણ અનુકંપા કરવી એ જ ઉચિત કૃત્ય છે. આપણા
અવતરણિકા :
उपसंहरन्नाह - અવતરણિકાર્ય :
ઉપસંહાર કરતાં કહે છે – ભાવાર્થ
૫૭મા શ્લોકથી ચોથી દૃષ્ટિનો પ્રારંભ કર્યો અને કુકમા શ્લોકમાં ચોથી દૃષ્ટિનું વર્ણન પૂરું થયું. ત્યાં પ્રશ્ન થયેલો કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મબોધ કેમ નથી ? તેથી શ્લોક-૬૭માં કહ્યું કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેદ્યસંવેદ્યપદ તેવું ઉલ્બણ છે માટે તેઓને સૂક્ષ્મબોધ નથી. ત્યારપછી અવેદ્યસંવેદ્યપદ અને વેદ્યસંવેદ્યપદ કેવું છે તે શ્લોક-૮૪ સુધી બતાવ્યું અને પછી શ્લોક-૮૫માં ઉપસંહાર કરીને બતાવ્યું કે ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માઓએ અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીતવા માટે યત્ન કરવો જોઈએ, અને તે જીતવાનો ઉપાય કુતર્કનો ત્યાગ છે. તેથી ત્યારપછી કુતર્કના ત્યાગનું વર્ણન શ્લોક-૧૫ર સુધી કર્યું, જે પ્રાસંગિક કથન છે અર્થાત્ ચાર દૃષ્ટિના વર્ણનના પ્રસંગથી કુતર્કના ત્યાગનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો, તેથી તે પ્રાસંગિક કથન છે. હવે તે પ્રાસંગિક કુતર્કના ત્યાગના કથનનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે –
