________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૫-૧૪૬
૩૮૩
અન્વયાદિ અનુસાર યત્નથી અનુમાન કરાયેલો પણ અર્થ=અનુમાન કરાયેલો પણ અતીન્દ્રિય અર્થ, અભિયુક્તતર એવા અન્વયાદિ જાણનારા વડે જ=કુશળ અનુમાન કરનારા કરતાં અધિક અન્વયાદિ જાણનારા વડે જ, અન્યથા જ ઉપપાદાન કરાય છે=તે રીતે અસિદ્ધાદિ પ્રકારથી=કુશળ અનુમાન કરનારા વડે જે સ્થાપન કરાયું તેના કરતાં વિપરીત રીતે અસિદ્ધાદિ પ્રકારથી, ઉપપાદન કરાય છે. ।।૧૪૫ાા
* ‘તથાઽસિદ્ધાવિપ્રારે’ માં ‘આવિ’ પદથી બાધાદિનું ગ્રહણ કરવું.
ભાવાર્થ --
અતીન્દ્રિય પદાર્થો કેવલ યુક્તિથી જોડવા માટે યત્ન કરનારાઓને સામે રાખીને ભર્તૃહરિ કહે છે કે કોઈક વિદ્વાન અન્વયવ્યાપ્તિ, વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ, અન્વયદૃષ્ટાંત, વ્યતિરેકદૃષ્ટાંત, સદ્ભુતુઓ, અસદ્ભુતુઓ વગેરે જાણવામાં કુશળ હોય, અને કુશળતાપૂર્વક અન્વયાદિ અનુસારે યત્ન કરીને પોતાને અભિમત અતીન્દ્રિય અર્થ યુક્તિથી સ્થાપન કરે; તો વળી તેના કરતાં અન્વયાદિના યોજનમાં અધિક કુશળ હોય તેવો કોઈ અન્ય પ્રતિવાદી, જે કુશળ અનુમાતાએ સ્થાપન કરેલો અતીન્દ્રિય અર્થ છે તેના કરતાં વિપરીત અર્થને યુક્તિથી સ્થાપન કરે છે. તેથી અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય માત્ર યુક્તિના બળથી થઈ શકતો નથી. માટે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય સર્વજ્ઞનાં કહેવાયેલાં આગમોથી, આગમને અનુસારી યુક્તિથી અને આગમમાં બતાવાયેલા યોગમાર્ગના અનુષ્ઠાનના સેવનથી થયેલી નિર્મળ એવી અનુભવની પ્રજ્ઞાથી થાય છે. માટે અનુમાનના બળથી કપિલ સર્વજ્ઞ છે કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે તેવો સર્વજ્ઞ વિશેષ લક્ષણ નિર્ણય કરવો ઉચિત નથી, તેમ પૂર્વ શ્લોક સાથે આ શ્લોકનો સંબંધ છે. II૧૪૫ા
અવતરણિકા :
अभ्युच्चयमाह
અવતરણિકાર્ય :
અભ્યુચ્ચયને કહે છે
ભાવાર્થ:
શ્લોક-૧૪૫ના કથનથી અર્થથી એ ફલિત થયું કે અતીન્દ્રિય પદાર્થો માત્ર અનુમાનથી સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. તે કથનને દૃઢ કરવા માટે સમુચ્ચયને કહે છે અર્થાત્ પ્રસ્તુત શ્લોકની યુક્તિથી પણ એ ફલિત થશે કે માત્ર અનુમાનથી પદાર્થોનો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. તે બતાવવા માટે બીજી યુક્તિરૂપે સમુચ્ચયને કહે છે -
શ્લોક ઃ
ज्ञायेरन् हेतुवादेन, पदार्था यद्यतीन्द्रिया: ।
कालेनैतावता प्राज्ञैः कृतः स्यात्तेषु निश्चयः । ।१४६।।
*
