________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૪
ટીકા ઃ
‘ન ચાનુમાનવિષયો’: '=ન ચ યુòિોચર:, ‘ષોડર્થ:’-સર્વજ્ઞવિશેષાક્ષર ‘તત્ત્વતો મતઃ’=પરમાર્થેનેષ્ટ, ‘ન ચાત:’ અનુમાનાત્ નિશ્ચય: ‘સમ્યાન્વત્રાપિ’ સામાન્યાર્થે ‘આઇ થીધન:’ સ મર્તૃહરિ ।।૪૪।। ટીકાર્થ ઃ
૩૮૧
‘ન ચાનુમાનવિષવો’ ભર્તૃહરિ ।। અને સર્વજ્ઞવિશેષલક્ષણ આ અર્થ તત્ત્વથી=પરમાર્થથી, અનુમાનનો વિષય મનાયો નથી=યુક્તિનો વિષય ઇષ્ટ નથી, અને આનાથી=અનુમાનથી, સમ્યગ્ નિશ્ચય નથી= સર્વજ્ઞવિશેષરૂપ અર્થનો સમ્યગ્ નિશ્ચય નથી=કપિલ સર્વજ્ઞ છે કે વીરભગવાન સર્વજ્ઞ છે કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે તેનો સમ્યગ્ નિશ્ચય નથી; અને તેની પુષ્ટિ માટે ભર્તૃહરિની સાક્ષી બતાવવા અર્થે કહે છે
-
અન્યત્ર પણ સામાન્ય અર્થમાં=સર્વજ્ઞવિશેષના નિશ્ચયમાં નહિ, પરંતુ અતીન્દ્રિય અર્થમાત્રના વિષયમાં, બુદ્ધિમાન એવા તે ભર્તૃહરિ કહે છે. (તે આગળના શ્લોકમાં બતાવશે.) ૧૪૪।। ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧૪૩માં સ્થાપન કર્યું કે અતીન્દ્રિય પદાર્થો યોગીજ્ઞાનનો વિષય છે, તેથી જે લોકો આગમાનુસાર યોગનું સેવન કરીને અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરી શકે એવી પ્રજ્ઞાવાળા નથી, અને પોતપોતાના દર્શનની અતીન્દ્રિય પદાર્થવિષયક માન્યતાને તત્ત્વરૂપે જોનારા છે, અને અન્યદર્શનની અતીન્દ્રિય પદાર્થવિષયક માન્યતાને અતત્ત્વરૂપે જોનારા છે, તેઓ પોતપોતાના દર્શનની માન્યતા પ્રમાણે પદાર્થને સ્થાપન ક૨વા માટે વિવાદ કરે છે, તે ઉચિત નથી.
ત્યાં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે અતીન્દ્રિય પદાર્થો અંધકલ્પોનો વિષય નથી, તોપણ અનુમાનનો વિષય થઈ શકશે. તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે
સર્વજ્ઞવિશેષસ્વરૂપ અર્થ અનુમાનનો વિષય નથી. જેમ કે યોગબિંદુ ગાથા-૩૦૪માં ક્ષણિકવાદને નહિ માનનારા એવા સાંખ્યાદિ દર્શનકારો ક્ષણિકવાદીને કહે છે કે તમારા મતમાં અર્થક્રિયા ઘટશે નહિ, માટે ક્ષણિકવાદ સ્વીકારવો ઉચિત નથી, તેથી અનાદિશુદ્ધ ઈશ્વર સ્વીકારવો જોઈએ. તેની સામે બૌદ્ધ કહે છે કે એકાંત નિત્યવાદમાં અર્થક્રિયા ઘટી શકે નહિ, માટે તમારા મત પ્રમાણે અનાદિશુદ્ધ ઈશ્વર ઘટી શકે નહિ. આ રીતે અતીન્દ્રિય પદાર્થમાં અંધકલ્પો અનુમાન દ્વારા સર્વજ્ઞવિશેષનો નિર્ણય કરી શકે તેમ નથી. માટે અનુમાનથી કે પ્રત્યક્ષથી અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞ આદિનો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. તેથી શ્ર્લોક-૧૦૦૧૦૧માં કહ્યું એ રીતે આગમથી, અનુમાનથી અને યોગના અભ્યાસથી અતીન્દ્રિય તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે અતીન્દ્રિય પદાર્થને નહિ જોનારાએ શુષ્ક તર્ક કરીને સત્ ચિત્તનો નાશ કરવો જોઈએ નહિ, પરંતુ આગળ શ્લોક-૧૪૯ થી ૧૫૨ સુધી બતાવાશે તે રીતે ધર્મમાં યત્ન કરવો જોઈએ, જેથી અતીન્દ્રિય તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય. ૧૪૪॥
