________________
૩૭૮
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૩ એવા સર્વજ્ઞના સ્વરૂપમાં વિવાદ કરે છે, અને યુક્તિઓ દ્વારા પોતાની માન્યતાનું સ્થાપન કરવા યત્ન કરે છે, અને અન્યદર્શનવાળા સાથે વિવાદ કરે છે, તેઓના વિવાદથી સત્ ચિત્તનો નાશ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે જે જીવો ઉપદેશાદિ સાંભળીને તત્ત્વને અભિમુખ થયા છે અને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, આમ છતાં વિશેષથી આ શાસ્ત્રવચનને કહેનારા સર્વજ્ઞ છે અને આ શાસ્ત્રવચનને કહેનારા સર્વજ્ઞ નથી તેવો નિર્ણય કરી શક્યા નથી, તેઓ અંધકલ્પ છઘસ્યો છે. તેવા જીવોએ ગ્રંથકાર શ્લોક-૧૪૯ થી ઉપર સુધી જે યોગમાર્ગ બતાવશે તે યોગમાર્ગમાં સમ્યગૂ યત્ન કરીને આત્મકલ્યાણ માટે યત્ન કરવો જોઈએ. તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરતાં કરતાં તેઓ સર્વદર્શનોના યોગમાર્ગને શક્તિ અનુસાર જાણવા યત્ન કરે, અને તે યોગમાર્ગ કઈ રીતે મોક્ષનું કારણ છે તેને યુક્તિથી જોવા પ્રયત્ન કરે, અને જે જે યોગનાં અનુષ્ઠાનો શાસ્ત્રવચનથી અને યુક્તિથી મોક્ષને અનુકૂળ દેખાય તેમાં યત્ન કરે, તો તે અનુષ્ઠાનના સેવનથી તે અંધકલ્પોને પણ નિર્મળ પ્રજ્ઞા પ્રગટે છે, અને તેના બળથી તેઓમાં વિશેષ પ્રકારના યોગમાર્ગની નિષ્પત્તિ થાય છે. તેવા નિર્મળ પ્રજ્ઞાવાળા બનેલા યોગીઓ યોગમાર્ગને કહેનારાં શાસ્ત્રવચનોની સુવર્ણની જેમ કષ, છેદ, તાપથી પરીક્ષા કરે તો તે કષ, છેદ, તાપથી શુદ્ધ આગમવચનનો નિર્ણય કરી શકે, અને તેના બળથી અતીન્દ્રિય એવા સર્વજ્ઞ, આત્મા આદિ પદાર્થોનો નિર્ણય કરી શકે; અને સમ્યગુ યોગમાર્ગના સેવનથી મોક્ષની પણ પ્રાપ્તિ કરી શકે; પરંતુ યોગમાર્ગને સન્મુખ થયેલા પ્રારંભિક આરાધક જીવો પણ, વિશેષ જાણ્યા વગર, કપિલ સર્વજ્ઞ નથી અને બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી અને વીરભગવાન સર્વજ્ઞ છે તેમ વિવાદ કરે, તો તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય નહિ.
વિચારક યોગીઓ આગમનીઃશાસ્ત્રવચનની, કષ, છેદ, તાપથી પરીક્ષા કરે તેનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી આ પ્રમાણે છે :
યોગમાર્ગને કહેનારાં જે શાસ્ત્રવચનો મોક્ષને અનુકૂળ એવા ધ્યાન-અધ્યયનની વિધિને કહેતાં હોય, અને મોક્ષને પ્રતિકૂળ અને સંસારવૃદ્ધિને અનુકૂળ એવા હિંસાદિના નિષેધને કહેતાં હોય તે વચનો કષશુદ્ધ છે; કેમ કે તે શાસ્ત્રનાં વિધિવચનો રાગાદિનો હ્રાસ કરીને મોક્ષનું કારણ બને છે, અને નિષેધવચનો સંસારવૃદ્ધિને અનુકૂળ એવા હિંસાદિ ભાવોમાંથી નિવૃત્તિ કરાવીને મોક્ષનું કારણ બને છે. તેથી તે આગમવચનો કષશુદ્ધ છે.
વળી જે શાસ્ત્રવચનો મોક્ષને અનુકૂળની વિધિ અને મોક્ષને પ્રતિકૂળનો નિષેધ કરીને, તે વિધિ-નિષેધને અનુકૂળ એવાં સર્વ ઉચિત અનુષ્ઠાનો બતાવે, તે શાસ્ત્રવચનો છેદશુદ્ધ છે; પરંતુ જે શાસ્ત્રવચનો મોક્ષને અનુકૂળની વિધિ અને મોક્ષને પ્રતિકૂળનો નિષેધ કર્યા પછી, તે વિધિ અને નિષેધને પોષક એવી કેટલીક ઉચિત ક્રિયાઓ બતાવવા છતાં, સર્વ ઉચિત ક્રિયાઓ બતાવી શકતાં નથી, અથવા કોઈ અનુચિત ક્રિયાઓ પણ બતાવે, તે શાસ્ત્ર છેદશુદ્ધ નથી.
જેમ કે દિગંબરનું આગમ મોક્ષને અનુકૂળ એવા ધ્યાન-અધ્યયનની વિધિ બતાવે છે, અને મોક્ષને પ્રતિકૂળ એવા હિંસાદિનો નિષેધ કરે છે તેથી કષશુદ્ધ છે. વળી દિગંબરશાસ્ત્ર મોક્ષને અનુકૂળ ધ્યાન-અધ્યયનની પોષક અને મોક્ષને પ્રતિકૂળ એવા હિંસાદિના નિષેધના પાલનને અનુકૂળ એવી કેટલીક ક્રિયાઓ બતાવવા છતાં,
