________________
૩૭૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૩ શ્લોકાર્થ :
અને યોગીના જ્ઞાન વગર અતીન્દ્રિય અર્થનો નિર્ણય નથી. આથી પણ વિશેષથી સર્વજ્ઞતે અતત્વરૂપે જોનારા હોય એવા અંધકલ્પોને વિવાદથી સર્યું. ૧૪૩
છે ‘તોડજિ' માં ‘' થી એ કહેવું છે કે સર્વજ્ઞના અભિપ્રાયને જાણ્યા વગર સર્વજ્ઞનો પ્રતિક્ષેપ કરવો એ જિદ્વાછેદથી અધિક છે, એથી તો અંધકલ્પોએ વિવાદ ન કરવો જોઈએ, પરંતુ યોગીના જ્ઞાન વગર અતીન્દ્રિય અર્થનો નિશ્ચય થતો નથી, આથી પણ અંધકલ્પોએ વિવાદ ન કરવો જોઈએ. ટીકા -
'निश्चयोऽतीन्द्रियार्थस्य'-सर्वज्ञादेः 'योगिज्ञानादृते न च,' तत एव तत्सिद्धेः, 'अतोऽपि' कारणाद् 'अत्र' सर्वज्ञाधिकारे, 'अन्धकल्पानां'-विशेषतस्तदतत्त्वदर्शिनां, 'विवादेन न किञ्चन' सच्चित्तनाशપત્તેન ા૨૪રૂા. ટીકાર્ય :
‘નિશ્વયોગનિવાર્થ'... વરનારનેર ા અને યોગીના જ્ઞાન વગર સર્વજ્ઞાદિરૂપ અતીન્દ્રિય અર્થનો નિશ્ચય નથી; કેમ કે તેનાથી જ= યોગીના જ્ઞાનથી જ, તેની=અતીન્દ્રિય અર્થની, સિદ્ધિ છે. આ પણ કારણથી અહીં=સર્વજ્ઞતા અધિકારમાં, વિશેષથી તેને અતત્વરૂપે જોનારા હોય એવા=સર્વજ્ઞને અતત્વરૂપે જોનારા હોય એવા, અંધકલ્પોને સત ચિત્તના વાશરૂપ ફળવાળા એવા વિવાદ વડે સર્યું. ૧૪૩ ભાવાર્થ :
યોગીઓ આગમવચનથી, અનુમાનથી અને યોગના અભ્યાસથી વિશેષ પ્રકારનું જ્ઞાન મેળવે છે, અને એવા છબસ્થ પણ યોગીઓને આ ત્રણથી સર્વજ્ઞાદિરૂપ અતીન્દ્રિય અર્થનો નિશ્ચય થાય છે; પરંતુ જેઓએ આગમવચનાનુસાર યોગમાર્ગનો બોધ કર્યો નથી, અને બોધ કર્યા પછી યુક્તિથી તેને જાણવા પ્રયત્ન કર્યો નથી, અને યુક્તિથી જાણીને યોગના અભ્યાસમાં યત્ન કર્યો નથી, તેવા છદ્મસ્થોને, સર્વજ્ઞાદિરૂપ અતીન્દ્રિય અર્થનો નિશ્ચય થતો નથી. તેથી “કપિલ સર્વજ્ઞ છે કે સુગત સર્વજ્ઞ છે” એ વિષયમાં અંધકલ્પ એવા છબસ્થોએ વિવાદ કરવા જેવો નથી; કેમ કે તે વિવાદથી યોગમાર્ગને અનુકૂળ એવા સત્ ચિત્તનો નાશ થાય છે. માટે કોઈપણ દર્શનના યોગમાર્ગને કહેનારા આગમવચન દ્વારા યોગમાર્ગને જાણીને, અને યુક્તિથી તેનું યોજન કરીને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ; પરંતુ વિચાર્યા વગર સ્વદર્શનના રાગથી કપિલ સર્વજ્ઞ નથી અને બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે તેમ કહેવું, કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી કપિલ સર્વજ્ઞ છે તેમ કહેવું, અથવા કપિલ પણ સર્વજ્ઞ નથી બુદ્ધ પણ સર્વજ્ઞ નથી પણ ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ છે તેમ કહેવું, ઉચિત નથી; કેમ કે તેમ કહે તો સ્વદર્શનના રાગ અને પરદર્શનના દ્વેષને કારણે, તત્ત્વને જ પ્રાપ્ત કરવાની સદ્ જિજ્ઞાસારૂપ સત્ ચિત્તનો નાશ થાય છે.
