________________
૩૬૦
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૪
અહીં વિશેષ એ છે કે કપિલ-બુદ્ધાદિ સર્વજ્ઞ છે તેવું ગ્રંથકારને માન્ય નથી. આથી જ યોગબિંદુ શ્લોક-૯૭માં સ્વયં કહેલ છે કે કપિલાદિ વડે બતાવાયેલી યમનિયમાદિ પૂર્વસેવા ચરમાવર્તથી અન્ય આવર્તની= અચરમાવર્તની છે એમ હું માનું છું. એમ કહીને કપિલ જે યમ-નિયમરૂપ સંન્યાસધર્મ સેવે છે તે અસગ્રહથી દૂષિત હોવાને કા૨ણે કપિલ ચ૨માવર્ત બહાર હશે તેમ પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ સંભાવના કરે છે. વળી પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે અન્યત્ર પણ કહેલ છે કે પક્ષવાતો ન મે વીરે, ન દ્વેષઃ પિતાવિg | યુન્તિમવું વચનં યસ્ય, તત્ત્વ ાય: પરિપ્રઃ ।। આનાથી એ ફલિત થાય કે પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજને વીર ભગવાન પ્રત્યે પક્ષપાત નથી કે કપિલ પ્રત્યે દ્વેષ નથી, પરંતુ વીર ભગવાનનું વચન યુક્તિવાળું છે અને તેઓ સર્વજ્ઞ છે, માટે ગ્રંથકારને ઉપાસ્ય તરીકે માન્ય છે; જ્યારે કપિલનું વચન યુક્તિવાળું નથી, તેથી કપિલ સર્વજ્ઞ નથી, માટે કપિલ ઉપાસ્ય તરીકે માન્ય નથી. આમ છતાં અહીં તેઓને સર્વજ્ઞ પણ ગ્રંથકારે જ કહ્યા છે. તેનો આશય એ છે કે પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિમાં રહેલા અન્યદર્શનવાળા યોગીઓ કદાગ્રહ વગર યોગમાર્ગને સેવી રહ્યા છે, અને યોગમાર્ગને સેવીને મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે; અને તેઓ સ્વદર્શન અનુસાર સંસારથી અતીત તત્ત્વને સદાશિવ આદિ શબ્દથી ઉપસ્થિત કરે છે, અને તેવી મોક્ષની આસન્ન અવસ્થાને પામેલા કપિલાદિ સર્વજ્ઞ છે એમ તેઓ માને છે. તેથી તેઓ સિદ્ધઅવસ્થાને સદાશિવ આદિ શબ્દથી જેમ ઉલ્લેખ કરે છે, તેમ સર્વજ્ઞને સર્વજ્ઞરૂપે કપિલાદિ શબ્દથી ઉપસ્થિત કરે છે, અને તેમના બતાવેલા અધ્યાત્મમાર્ગને સેવે છે. તેથી તેઓના માટે ઉપાસ્ય કપિલ આદિ શબ્દથી ઉલ્લેખ્યમાન સર્વજ્ઞ છે; અને તે સર્વજ્ઞ અપેક્ષાએ નિત્યદેશના આપે છે તેમ કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી; કેમ કે તેમની ઉપસ્થિતિમાં કપિલનું સ્વરૂપ સર્વજ્ઞરૂપે છે.
વળી કપિલે જે નિત્યદેશના આપી છે તે તત્ત્વથી સર્વશ વડે કહેવાયેલી છે, એમ પૂ. ઉપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે આરાધક-વિરાધક-ચતુર્થંગી શ્લોક-૨માં કહેલ છે. તેથી એ ફલિત થાય કે કપિલની નિત્યદેશના સર્વજ્ઞના વચનમાંથી નીકળેલી છે અને તે દેશના અનુસાર કપિલના ઉપાસકો યોગમાર્ગની ઉપાસના કરે છે, અને ઉપાસ્ય તરીકે કપિલને સર્વજ્ઞરૂપે સ્વીકારે છે, તોપણ તત્ત્વથી નામમાત્રથી કપિલનો ઉલ્લેખ છે, સ્વરૂપથી તો સર્વજ્ઞરૂપે કપિલનો ઉલ્લેખ કરે છે. તેથી તેઓની ઉપાસનાનો વિષય કપિલના નામથી પણ સર્વજ્ઞ છે, અને તે સર્વજ્ઞના વચનાનુસાર તેઓ યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેથી તેઓની બુદ્ધિમાં સર્વજ્ઞરૂપે ઉપસ્થિત એવા કપિલને સર્વજ્ઞરૂપે સ્વીકારવામાં ગ્રંથકારને કોઈ વિરોધ નથી; છતાં જ્યારે કપિલના બતાવેલા દર્શનને અવલોકન કરે છે ત્યારે કપિલની યુક્તિરહિત વાતોને સામે રાખીને તે પ્રરૂપણા ક૨ના૨ કપિલ સર્વજ્ઞ નથી તેમ પણ કહેલ છે. તેથી એ ફલિત થાય કે કપિલની અસંબદ્ધ પ્રરૂપણાને સામે રાખીને કપિલ સર્વજ્ઞ નથી તેમ અન્યત્ર કહેલ છે; પરંતુ યોગમાર્ગને સેવનારા, અને સર્વજ્ઞ તરીકે કપિલનો ઉલ્લેખ કરીને તેમની ઉપાસના કરનારા ઉપાસકોની બુદ્ધિમાં ઉપસ્થિત ‘કપિલ', શબ્દથી કપિલરૂપે, અર્થથી તો સર્વજ્ઞની જ ઉપસ્થિતિ છે. માટે તેઓને સર્વજ્ઞ તરીકે ઉલ્લેખ કરીને અહીં ભવરોગને મટાડનારા શ્રેષ્ઠ વૈઘો કહ્યા છે. ૧૩૪||
