________________
૩૬૪
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૬
ભાવાર્થ ઃ
કપિલ, સુગતાદિ સર્વ સર્વજ્ઞો છે અર્થાત્ જે તીર્થંકર થયા છે તે જ કપિલ, સુગતાદિ શબ્દોથી તે તે ઉપાસકો દ્વારા ઉપાસ્યરૂપે સ્વીકારાયા છે, અને તેઓએ ભૂતકાળમાં બીજા જીવોને બોધ કરાવે તેવું તીર્થંકરનામકર્મ બાંધ્યું છે, અને તે તીર્થંકરનામકર્મના વિપાકને કારણે તે સર્વની એક જ દેશના શ્રોતાના ભેદથી, કોઈક શ્રોતાને નિત્યરૂપે ભાસે છે, તો વળી અન્ય કોઈક શ્રોતાને અનિત્યરૂપે ભાસે છે; કેમ કે તે તે શ્રોતાઓનું તથાભવ્યત્વ જુદા જુદા પ્રકારનું છે અર્થાત્ જે શ્રોતાને “પોતે નિત્ય નથી તેથી કાલાન્તરમાં મારું અસ્તિત્વ નથી” તેવો ભ્રમ વર્તે છે, અને તેના કારણે યોગમાર્ગમાં ઉત્સાહ થતો નથી, તેવા શ્રોતાનું તેવા પ્રકારનું ભવ્યત્વ છે કે જેથી તીર્થંકરની દેશના સાંભળે ત્યારે “હું નિત્ય છું” તેવી સ્થિર બુદ્ધિ થાય છે અને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો ઉત્સાહ થાય છે; અને તેવી જ રીતે ભોગમગ્ન શ્રોતાને અનિત્યતાનું ભાન થાય છે. વળી તીર્થંકરના આત્માની પણ તેવી પુણ્યપ્રકૃતિ છે કે એક જ દેશનાથી જુદા જુદા શ્રોતાને જે જે પ્રકારનો સંશય હોય તે તે પ્રકારે તેમની દેશનાથી બોધ થાય અને સંશયનો ઉચ્છેદ થાય. આ રીતે શ્રોતાના તથાભવ્યત્વના ભેદથી અને તીર્થંકરની અચિંત્ય પુણ્યપ્રકૃતિથી કાલાન્તરે અપાયના ભીરુ એવા શ્રોતાને તે દેશના નિત્યરૂપે ભાસે છે. તેથી કાલાન્તરે અપાયના ભીરુ શ્રોતા, તીર્થંકરની દેશનાથી પોતે નિત્ય છે એમ જાણે છે, અને તેના કારણે તેમનું ભવ્યત્વ પરિપાકને પામે છે, અને તે ભવ્યત્વના પરિપાકને કારણે તે શ્રોતા તે દેશનાથી પોતાને નિત્ય જાણીને હિતમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે; જ્યારે ભોગઆસ્થાવાળા શ્રોતાને તે દેશના અનિત્યરૂપે ભાસે છે. તેથી ભોગની આસ્થાવાળા શ્રોતા તે તીર્થંકરની દેશનાથી પોતાને અનિત્યરૂપે જાણીને આ સંસારને ઇંદ્રજાળરૂપે જોઈ શકે છે, અને તેનાથી તેમનું ભવ્યત્વ પરિપાકને પામે છે અને યોગમાર્ગમાં ઉત્સાહિત થઈને પ્રવૃત્તિ કરે છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે સાક્ષાત્ સર્વજ્ઞ અને તીર્થંકરો જ્યારે વિદ્યમાન હતા, ત્યારે તેઓએ યોગમાર્ગની જે દેશના આપી, તે દેશના સાંભળીને કેટલાક શ્રોતાઓ પોતાને નિત્ય જાણીને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયા અને કેટલાક શ્રોતાઓ પોતાને ક્ષણિક જાણીને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયા, અને તે શ્રોતાઓએ પોતાના શિષ્યાદિને પણ તે જ યોગમાર્ગ સમજાવ્યો જે યોગમાર્ગ વર્તમાનમાં પ્રવૃત્ત છે. તે યોગમાર્ગને આશ્રયીને વર્તમાનમાં જે યોગીઓ પોતાને નિત્ય માનીને પ્રવૃત્તિ કરે છે તેઓ કહે છે કે અમારા સર્વજ્ઞ એવા કપિલે આ યોગમાર્ગ કહ્યો છે, અને તેમણે આત્મા નિત્ય છે એમ કહેલ છે; વળી પોતે ક્ષણિક છે તેવું જાણીને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલા યોગીઓએ પોતાના શિષ્યોને ક્ષણિકવાદનો ઉપદેશ આપ્યો, અને વર્તમાનમાં તેમની પરંપરા પ્રમાણે યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલા જે યોગીઓ છે, તેઓ કહે છે કે અમારા સર્વજ્ઞએ આત્મા ક્ષણિક છે તેમ કહેલ છે, અને તે સર્વજ્ઞ બુદ્ધ છે. તેથી કપિલ શબ્દથી કે બુદ્ધ શબ્દથી ઉલ્લેખ્યમાન એક જ સર્વજ્ઞ છે કે જે તીર્થંકરનામકર્મના ઉદયવાળા છે, અને તેમણે એક જ દેશના આપી છે; આમ છતાં શ્રોતાના તેવા પ્રકારના ભવ્યત્વના કારણે અને તીર્થંકરના અચિંત્ય પ્રભાવને કારણે તે દેશના તેમને જુદી જુદી ભાસે છે; અને તે દેશના આપનારને તેઓ સર્વજ્ઞ કહે છે, અને તે સર્વજ્ઞને કોઈ કપિલથી ઉલ્લેખ કરે છે તો કોઈ બુદ્ધથી ઉલ્લેખ કરે છે; ફક્ત નામનો ભેદ છે, પરંતુ દેશના આપનાર સર્વજ્ઞ એક જ છે, અને નિત્યાનિત્યત્વની તે દેશના પણ એક જ છે.
