________________
૩૭૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૯ ટીકાર્ય :
‘મિકા' ... પ્રધાન તિ | તે કારણથી શ્લોક-૧૩૪થી શ્લોક-૧૩૮ સુધી કથન કર્યું કે કપિલ-સુગાદિએ અપેક્ષાભેદથી દેશનાભેદ કરેલ છે તે કારણથી, તેના અભિપ્રાયને=સર્વજ્ઞના અભિપ્રાયને, નહિ જાણીને, છઘસ્થ એવા સત્ પ્રમા=વિચારીને પદાર્થનો નિર્ણય કરનાર છદ્મસ્થોને, પ્રકૃષ્ટ મહાઅનર્થ કરનાર એવો સર્વજ્ઞતો અપલાપ કરવો યોગ્ય નથી.
ત્તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિમાં છે. I/૧૩૯ ભાવાર્થ
શ્લોક-૧૩૪ થી શ્લોક-૧૩૮ સુધી સ્થાપન કર્યું કે કપિલાદિ સર્વજ્ઞ હોવા છતાં તેમણે શ્રોતાના ઉપકાર માટે તે તે પ્રકારની દેશના આપી, અને કપિલાદિ સર્વજ્ઞોના તે અભિપ્રાયને જાણ્યા વગર છબસ્થ એવા સત્ પ્રમાતૃને તે સર્વજ્ઞનો અપલોપ કરવો ઉચિત નથી અર્થાત્ “કપિલે કહેલો યોગમાર્ગ સર્વજ્ઞનો નથી, અમારા ભગવાને કહેલો યોગમાર્ગ સર્વજ્ઞનો છે' તેમ વિચાર્યા વગર કહેવું ઉચિત નથી; કેમ કે કપિલથી કે સુગતથી જે કંઈ યોગમાર્ગ બતાવાયો છે તે તત્વથી સર્વજ્ઞથી કહેવાયેલો જ છે; આમ છતાં તે માર્ગને કહેનારા સર્વજ્ઞ નથી, એમ કહીને તેમનો અપલાપ કરવો એ મહાઅનર્થને કરનાર છે. તેથી તત્ત્વને જાણવા માટે પ્રયત્ન કરનાર એવા વિચારકે તેઓનો પ્રતિક્ષેપ કરવો ઉચિત નથીeતેઓ સર્વજ્ઞ નથી એમ કહેવું એ ઉચિત નથી.
અહીં વિશેષ એ છે કે ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ હતા કે કપિલ સર્વજ્ઞ હતા એ કાંઈ દેખાતો પદાર્થ નથી, પરંતુ તેમના યુક્તિયુક્ત વચનથી જ નક્કી થાય છે કે આ સર્વજ્ઞ છે કે નથી. વળી કપિલાદિએ જે યોગમાર્ગ બતાવ્યો છે તે યુક્તિયુક્ત છે, છતાં કપિલે નિત્યદેશના આપી કે સુગતે અનિત્યદેશના આપી તેટલો નિર્ણય કરીને કપિલાદિ સર્વજ્ઞ નથી તેમ કહેવું ઉચિત નથી; કેમ કે શ્લોક-૧૩૪ થી અત્યાર સુધી ખુલાસો કર્યો તેવા અભિપ્રાયથી કપિલે નિત્યદેશના આપી હોય, અને જે યોગમાર્ગ બતાવ્યો છે તે યોગમાર્ગ મોક્ષનું કારણ દેખાતું હોય, તો તેઓ સર્વજ્ઞ નથી તેમ છબસ્થથી કહી શકાય નહિ; આમ છતાં કપિલની જ કોઈ અસંબદ્ધ વાતો ગ્રંથકારને ઉપલબ્ધ હોય તે વાતને સામે રાખીને સ્વયં ગ્રંથકારે કપિલ સર્વજ્ઞ ન હતા તેમ પક્ષપાતો ન જે વીર ઇત્યાદિ વચનથી કહેલ છે, તેમાં કોઈ વિરોધ નથી; કેમ કે સર્વજ્ઞ ક્યારેય અસંબદ્ધ કહે નહિ, અને જે અસંબદ્ધ વચનો કપિલના નામથી પ્રાપ્ત છે તે વચનની અપેક્ષાએ તેઓ સર્વજ્ઞ નથી તેમ કહેવામાં દોષ નથી. જેમ પતંજલિ આદિ ઋષિઓને ઉપાધ્યાયજી મહારાજે તેમનાં યુક્તિયુક્ત વચનોની અપેક્ષાએ મહર્ષિ પણ કહ્યા, અને અસંબદ્ધ વચનોને સામે રાખીને આ ઉન્મત્તનો પ્રલાપ છે તેમ પણ કહેલ છે. તેથી સર્વચનની અપેક્ષાએ કપિલને સર્વજ્ઞ કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી, અને અસદ્ધચનની અપેક્ષાએ તેઓ સર્વજ્ઞ નથી એમ પણ કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી. ફક્ત પ્રસ્તુતમાં કપિલ કે સુગાદિ દ્વારા કહેવાયેલ યોગમાર્ગરૂપ આગમને આશ્રયીને તેઓ સર્વજ્ઞ છે તેમ કહ્યું છે.
શ્લોક-૧૦૧માં કહેલું કે યોગમાર્ગને કહેનારા સર્વજ્ઞના આગમવચનથી, યુક્તિથી અને અનુભવથી તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. તેમાં કોઈને શંકા હતી કે સર્વ દર્શનકારોનાં આગમો પરસ્પર વિરોધી છે તો
