________________
૩૭૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૦-૧૪૧ ભાવાર્થ :
આંધળો માણસ ચંદ્રને જોઈ શકતો નથી, છતાં કોઈ તેને કહે કે ઉપર ચંદ્ર દેખાય છે, ત્યારે, ઉપર ચંદ્ર નથી તેમ તે આંધળો કહે અથવા ચંદ્ર વાંકો છે, ચોરસ છે ઇત્યાદિ રૂપે ભેદની પરિકલ્પના કરે, તે ઉચિત નથી; કેમ કે જે વસ્તુ પોતે જોઈ ન શકે તે વસ્તુ નથી તેમ કહેવું તેને ઉચિત નથી; અને જે ચંદ્ર પોતાને દેખાતો નથી, તેને સ્વીકારીને પણ તે વાંકો છે, ચોરસ છે વગેરે કહેવું પણ ઉચિત નથી; તેમ છvસ્થો, કપિલ સર્વજ્ઞ હતા કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ હતા તે જોઈ શકતા નથી, છતાં કપિલ સર્વજ્ઞ નથી કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી તેમ કહે તે સંગત નથી; અથવા તો અનાદિશુદ્ધ હોય તે જ સર્વજ્ઞ હોય, અથવા અન્ય અન્ય રીતે સર્વજ્ઞની વિશેષ કલ્પનાઓ કરે, કે જે આવા હોય તે સર્વજ્ઞ કહેવાય, અન્ય નહિ, તેવી કલ્પનાઓ છદ્મસ્થને ઉચિત નથી; ફક્ત તેમનાં યુક્તિયુક્ત વચનોના બળથી કહી શકે કે આ વચનોને કહેનાર જે કોઈ છે તે સર્વજ્ઞ છે. તેને છોડીને સ્વસ્વદર્શનના રાગથી કપિલ સર્વજ્ઞ નથી કે બુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી તેમ કહે, અથવા તો જેઓમાં ચોત્રીશ અતિશય છે એવા વીરભગવાન આદિ જ સર્વજ્ઞ છે, અન્ય નહિ; અને કપિલ, બુદ્ધાદિમાં તેવા અતિશયો નથી માટે સર્વજ્ઞ નથી, તેવા ભેદની કલ્પના છદ્મસ્થો સ્વમતિકલ્પનાથી કરે તે ઉચિત નથી; કષ, છેદ, તાપથી શુદ્ધ શાસ્ત્રના વચનનો નિર્ણય કરીને કહે કે આ વચન કહેનારા સર્વજ્ઞ છે, તે ઉચિત છે. ll૧૪૦I અવતરણિકા - જિષ્ય – અવતરણિતાર્થ -
શ્લોક-૧૩૯માં કહ્યું કે સર્વજ્ઞતા અભિપ્રાય જાણ્યા વગર છદ્મસ્થએ સર્વજ્ઞનો પ્રતિક્ષેપ કરવો યોગ્ય નથી, તે વાતની પુષ્ટિ શ્લોક-૧૪૦માં કરી. તેને દઢ કરવા માટે “વિશ્વ' થી સમુચ્ચય કરે છે - શ્લોક :
न युज्यते प्रतिक्षेपः, सामान्यस्यापि तत् सताम् ।
आर्यापवादस्तु पुनर्जिह्वाच्छेदाधिको मतः ।।१४१।। અન્વયાર્થ :
સામાન્યસ્થાપિ સામાન્યનો પણ=સામાન્ય એવા કોઈ પુરુષાદિનો પણ પ્રતિક્ષેપ ન યુ=પ્રતિક્ષેપ કરવો યોગ્ય નથીeતેના કોઈક વિશેષ સ્વરૂપથી લોકોમાં તે વિખ્યાત હોય, તે પુરુષને તેવો નથી તેમ કહેવું યોગ્ય નથી, ત—તે કારણથી સતાબ્દમુનિઓને માપવાસ્તુ પુન:=આર્યઅપવાદ વળી=સર્વજ્ઞનો પરિભવ વળી નિર્વા=જિદ્વાછેદથી અધિક મત =કહેવાયો છે. IT૧૪૧
