________________
૩૬૮
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૮ ટીકાર્ય -
વા તત્તાપેક્ષા' ... તથા પ્રવૃત્તેિિિત અથવા તે તે કાલાદિના યોગથી=૬ષમાદિના યોગથી, દ્રવ્યાસિક આદિ નયને આશ્રયીને તે તે નયોની અપેક્ષાવાળી ચિત્રા દેશના=વિવિધ પ્રકારની દેશના, કપિલાદિ જ ઋષિઓથી અપાએલી છે.
ત્તિ' શબ્દ કથનની સમાપ્તિ માટે છે. શ્લોકના ચોથા પાદનું ઉત્થાન કરે છે –
આ પણ કપિલાદિ ઋષિઓની દેશના પણ, નિર્મુલ નથી. તિ==એને, શ્લોકના ચોથા પાદમાં કહે છે –
તત્વથી પરમાર્થથી, તબૂલા=સર્વજ્ઞદેશનામૂલા, આ પણ=કપિલાદિની દેશના પણ, છે; કેમ કે ત~વચન અનુસારથી સર્વજ્ઞના પ્રવચન અનુસારથી, તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે–તે તે તયની અપેક્ષાએ દેશવાની પ્રવૃત્તિ છે.
ત્તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિમાં છે. I૧૩૮.
'વ્યતિકાવીન્' માં ‘'િ પદથી પર્યાયાસ્તિકનયનું ગ્રહણ કરવું. ભાવાર્થ -
અન્ય દર્શનકારોમાંથી કેટલાક કપિલને અનુસરનારા છે તો કેટલાક બુદ્ધને અનુસરનારા છે, અને તેઓ કપિલ અને બુદ્ધને અનુસરીને યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા છે; અને તેઓની યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિ સર્વજ્ઞમૂલક છે તે બતાવવા માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે દુષમાદિના યોગને કારણે કપિલ ઋષિએ દ્રવ્યાસ્તિકનયને આશ્રયીને આત્મા નિત્ય છે એ પ્રકારની દેશના આપી છે, અને સુગતે પર્યાયાસ્તિક નયને આશ્રયીને આત્મા અનિત્ય છે એ પ્રકારે દેશના આપી છે; અને કપિલ-સુગાદિ સર્વજ્ઞ નહોતા, પરંતુ ઋષિઓ હતા, અને તે ઋષિઓએ જે દેશના આપી છે તે પરમાર્થથી સર્વજ્ઞમૂલક છે; કેમ કે સર્વજ્ઞના પ્રવચનને અનુસાર તે તે નયથી કપિલ-સુગાદિ ઋષિઓએ દેશનામાં પ્રવૃત્તિ કરી છે. માટે જે યોગીઓ તે દેશના અનુસાર યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે યોગમાર્ગને કહેનાર આગમવચન સર્વજ્ઞમૂલક છે. તેથી સર્વદર્શનોમાં યોગમાર્ગને કહેનારાં આગમવચનો એક સર્વજ્ઞથી કહેવાયેલાં છે, અને તેને અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરનારા બધા યોગીઓ એક સર્વજ્ઞના ઉપાસક છે.
તેથી તે આગમ પ્રમાણે=કપિલાદિ ઋષિઓએ કહેલા આગમ પ્રમાણે, તત્ત્વનો નિર્ણય કરવામાં આવે, ત્યારબાદ અનુમાનથી તે પદાર્થને જોડવામાં આવે, અને ત્યાર પછી તે યોગમાર્ગના અનુષ્ઠાનને સેવવામાં આવે, તો શ્લોક-૧૦૧માં કહેલ તે પ્રમાણે આગમ દ્વારા, અનુમાન દ્વારા અને યોગના અભ્યાસ દ્વારા ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે ઉત્તમ તત્ત્વના અર્થીએ કુતર્કનો ત્યાગ કરીને તત્ત્વપ્રાપ્તિ માટે આગમવચનાનુસાર યત્ન કરવો જોઈએ, એ પ્રકારનો ધ્વનિ શ્લોક-૧૩૪થી ૧૩૮ સુધીમાં દેશનાભેદનું સમાધાન કરનાર કથનથી પ્રાપ્ત થાય છે. ll૧૩૮
