________________
૩૬૫
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૬-૧૩૭
અહીં વિશેષ એ છે કે તીર્થકરોમાં જેમ ઋષભદેવ પણ છે, અજિતનાથ પણ છે અને વીર ભગવાન પણ છે, તે રીતે દેશના આપનારમાં વ્યક્તિઓનો ભેદ હોઈ શકે, તોપણ તે સર્વ તીર્થકરો સમાન જ દેશના આપનાર છે. તેથી તે તીર્થકરની એક જ દેશના છે અને તે તીર્થકરની દેશના સાંભળીને શ્રોતાઓ પોતાના ભવ્યત્વ પ્રમાણે નિત્યરૂપે કે અનિત્યરૂપે કે નિત્યાનિત્યરૂપે કે નિત્યાનિત્યરૂપે બોધ કરીને તેમના બતાવેલા યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત છે. તેથી યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત સર્વ યોગીઓના આદ્ય પ્રરૂપક તીર્થકરો જ છે, અને તે તીર્થકરને કોઈ કપિલથી ઉલ્લેખ કરે કે કોઈ બુદ્ધથી ઉલ્લેખ કરે કે કોઈ મહાવીરથી ઉલ્લેખ કરે, તેટલો જ નામમાત્ર ભેદ છે, અન્ય કોઈ ભેદ નથી. માટે સર્વ દર્શનોમાં વર્તતા યોગીઓ એક જ સર્વજ્ઞના ઉપાસકો છે. ll૧૩૬ાા અવતરણિકા -
न च नैवमपि गुण इत्याह - અવતરણિતાર્થ -
અને આ રીતે પણ=તીર્થંકરની દેશનાથી કેટલાક શ્રોતાઓ આત્માને નિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે છે, તો કેટલાક અનિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે છે એ રીતે પણ, ગુણ નથી એમ નહિ, એ પ્રમાણે કહે છે – ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧૩૬માં સ્થાપન કર્યું કે તીર્થકરની એક દેશના પણ શ્રોતાઓના ભેદથી કોઈકને નિત્યરૂપે ભાસે છે, તો કોઈકને અનિત્યરૂપે ભાસે છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે તીર્થંકરો તો પદાર્થને નિત્યાનિત્ય કહે છે, તેથી જેઓને પદાર્થ નિત્યાનિત્યરૂપે ભાસે તેઓને સાચો બોધ થયો કહેવાય; તેને બદલે કોઈક શ્રોતા પદાર્થને નિત્યાનિત્યરૂપે ગ્રહણ કરવાને સ્થાને કેવળ નિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે કે કેવળ અનિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે, તેનાથી તેમને ગુણ કેવી રીતે થાય ? તેથી કહે છે –
આ રીતે પણ તે શ્રોતાને ગુણ નથી એમ નહિ અર્થાતુ નિત્યાનિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે તો તો ગુણ છે જ, પરંતુ કોઈક નિત્યરૂપે કે કોઈક અનિત્યરૂપે ગ્રહણ કરે તો પણ ગુણ છે, એ પ્રમાણે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે. શ્લોક :
यथाभव्यं च सर्वोषामुपकारोऽपि तत्कृतः ।
जायतेऽवन्ध्यताप्येवमस्या: सर्वत्र सुस्थिता ।।१३७।। અન્વયાર્થ :
ઘ=અને સર્વોષાસર્વ શ્રોતાઓને યથામચં ભવ્યસદશ તવૃત્ત: ૩૫iારોડપ તેના કૃત ઉપકાર પણ=દેશનાકૃત ઉપકાર પણ નાતે થાય છે, વિષ્ણએ રીતે ચા આવી=દેશતાની સર્વત્ર=સર્વ શ્રોતાઓમાં ગવચ્ચતાપિકઅવંધ્યતા પણ સંસ્થિતા=સુસંગત છે. II૧૩ળા.
