________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૪
૩૫૯ અહીં પ્રશ્ન થાય કે કપિલે અને સુગતે યોગ્ય શ્રોતાના લાભને સામે રાખીને ભિન્ન દેશના આપી છે? કે તેઓનો બોધ જુદા પ્રકારનો છે ? તે કેમ નક્કી થાય ? તેથી કહે છે –
કપિલ, સુગાદિ અન્વયવ્યતિરેકી વસ્તુને જાણનાર નથી એમ નહિ, પરંતુ જાણનાર જ છે; કેમ કે જો જાણનાર ન હોય તો તેઓ સર્વજ્ઞ છે તેમ કહી શકાય નહિ; અને સર્વ ઉપાસકો પોતાના ઇષ્ટદેવને સર્વજ્ઞ સ્વીકારીને ઉપાસના કરે છે, તેથી અર્થથી નક્કી થાય છે કે તેઓ યથાર્થ વસ્તુને જાણનાર છે, ફક્ત શ્રોતાના ઉપકારને સામે રાખીને દેશનાનો ભેદ કરેલ છે.
સર્વ દર્શનોમાં રહેલા ઉપાસકોના સર્વજ્ઞો અન્વય-વ્યતિરેકવાળી વસ્તુને જાણનાર નથી એમ નહિ, એમ કહ્યું, ત્યાં વસ્તુમાં અન્વય ધર્મ એ છે કે દરેક પદાર્થમાં કોઈ અનુગત ધર્મ છે, જેમ દરેક પદાર્થમાં સત્તાધર્મ અનુગત છે, જે સામાન્ય ધર્મ છે અને તે અન્વય ધર્મ છે; અને વ્યતિરેક ધર્મ એ છે કે દરેક પદાર્થમાં એકબીજાને જુદા પાડનારો કોઈ ધર્મ પણ છે, જે વિશેષ ધર્મ છે અને તે વ્યતિરેક ધર્મ છે; અને તેનાથી આ પદાર્થ કરતાં આ પદાર્થ જુદો છે તેવો બોધ થાય છે. જેમ ઘટ કરતાં પટ જુદો છે તેવો બોધ વ્યતિરેકધર્મને કારણે થાય છે. વળી આત્માદિ પદાર્થની પૂર્વેક્ષણ અને ઉત્તરક્ષણમાં પણ જે ભેદ જણાય છે તે વ્યતિરેકધર્મને કારણે જણાય છે. તેથી દરેક પદાર્થ ક્ષણિક છે તેવો બોધ પણ વ્યતિરેકધર્મથી થાય છે. વળી અન્વયધર્મને કારણે જેમ ઘટ પણ સત્ છે અને પટ પણ સતું છે તેવો બોધ થાય છે, તેમ અન્વયધર્મને કારણે દરેક પદાર્થની પૂર્વ-ઉત્તર અવસ્થામાં પણ અનુગતતાની પ્રતીતિ થાય છે. તેથી આત્માની બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ આત્મા અનુગત પ્રતીત થાય છે, અને અન્ય ભાવમાં પણ “આ તે જ આત્મા છે જે પૂર્વે હતો” તે પ્રકારની પ્રતીતિ પણ અન્વયધર્મને કારણે થાય છે. આમ, પદાર્થમાં રહેલા અન્વયધર્મ અને વ્યતિરેક ધર્મમાંથી અન્વયધર્મને સામે રાખીને કપિલે નિત્યદેશના આપી અને વ્યતિરેકધર્મને સામે રાખીને સુગતે અનિત્યદેશના આપી; તોપણ કપિલ અને સુગત સર્વજ્ઞરૂપે તે તે ઉપાસકોને માન્ય છે, તેથી તેઓ અવયવ્યતિરેકી વસ્તુને જાણનારા છે એમ અર્થથી ફલિત થાય છે.
પદાર્થ નિત્યાનિત્ય હોવા છતાં નિત્ય કે અનિત્ય પ્રકારની દેશના શ્રોતાના ઉપકારને કરનાર હોવાથી કપિલ, સુગતની આ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની દેશના અદુષ્ટ છે, તે વાત શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી બતાવે છે –
જે કારણથી કપિલ-સુગાદિ મહાત્માઓ સંસારરૂપ વ્યાધિને મટાડનારા શ્રેષ્ઠ વૈદ્યો છે, તેથી જે રોગીનો રોગ જેનાથી મટે તેવું જ ઔષધ આપે, અન્ય નહિ. તેથી જે ભવરોગવાળાને હું અમુક કાળ પછી મૃત્યુ પામીશ એવી બુદ્ધિ હોવાથી કષ્ટવાળા યોગમાર્ગમાં અનુત્સાહ છે, એવા શ્રોતાને યોગમાર્ગમાં ઉત્સાહી કરવાને અનુરૂપ ઔષધસ્થાનીય નિત્યદેશના કપિલે આપેલી છે; અને ભોગ પ્રત્યેની આસ્થાને કારણે યોગમાર્ગ પ્રત્યે અનુત્સાહી જીવોને યોગમાર્ગમાં ઉત્સાહી કરવા માટે અનિત્યદેશના સુગતે આપી છે. આ રીતે ઉચિત ઔષધ જેવી તે દેશનાને સાંભળીને તે શ્રોતાઓ યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેથી તેઓનો ભવરોગ મટે છે.
