________________
૩પ૭
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૪ ટીકા -
‘ચિત્રા તુ'=નાના પ્રારા પુના, ‘તેશના' “નિત્ય માત્મા, નિત્ય કૃતિ ર” ત્યવિરૂT ‘પષ'= सर्वज्ञानां कपिलसुगतादीनां, 'स्याद्' भवेत्, ‘विनेयानुगुण्यतः' तथाविधशिष्यानुगुण्येन, कालान्तरापायभीरुमधिकृत्योपसर्जनीकृतपर्याया द्रव्यप्रधाना नित्यदेशना, भोगास्थावतस्त्वधिकृत्योपसर्जनीकृतद्रव्या पर्यायप्रधाना अनित्यदेशना, न तु तेऽन्वयव्यतिरेकवद्वस्तुवेदिनो न भवन्ति, सर्वज्ञत्वानुपपत्तेः, एवं देशना तु तथातद्गुणसंदर्शनेनऽदुष्टैवेत्याह 'यस्मादेते महात्मानः' सर्वज्ञाः किमित्याह 'भवव्याधिभिषग्वरा:' संसारव्याधिवैद्यप्रधानाः ।।१३४ ।। ટીકાર્ય :
‘ચિત્રા તુ'...જુવેના વળી નિત્ય આત્મા અને અનિત્ય આત્મા ઇત્યાદિ રૂપ ચિત્ર પ્રકારની=ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની, આમની=સર્વજ્ઞ એવા કપિલ, સુગાદિની, દેશના, વિયના અનુગુણ્યથી તેવા પ્રકારના શિષ્યના અનુરૂપપણાથી, થાય.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે તેવા પ્રકારના શિષ્યના અનુસરણથી નિત્ય કે અનિત્યદેશના કેમ છે ? તેથી કહે છે - વાતાત્તાપા . નિત્યશના, કાલાન્તરના અપાયના ભીરુ એવા શ્રોતાને આશ્રયીને અમુક કાળ પછી મારો અભાવ છે તેમ માનીને યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિ કરવામાં ભીરુ અર્થાત્ અનુત્સાહી એવા શ્રોતાને આશ્રયી, ઉપસર્જન કર્યો છે પર્યાય જેમાં=ગૌણ કર્યો છે પર્યાય જેમાં, એવી દ્રવ્યપ્રધાન નિત્યદેશના છે અર્થાત્ સર્વજ્ઞ એવા કપિલની નિત્યદેશના છે. વળી ભોગઆસ્થાવાળાને આશ્રયીને પોતાને મળેલી ભોગસામગ્રીમાં જેઓને આસ્થા છે, તેથી પરલોકની ઉપેક્ષા કરીને ભોગમાત્રની હુંફથી નિશ્ચિત રીતે જીવે છે, તેવા જીવોને આશ્રયીને, ઉપસર્જન કર્યું છે દ્રવ્ય જેમાં એવી પર્યાયપ્રધાન અનિત્યદેશના છે અર્થાત્ સર્વજ્ઞ એવા સુગતની અનિત્યદેશના છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે કપિલની કાલાન્તરઅપાયભીરુને આશ્રયીને દેશના છે અને સુગતની ભોગઆસ્થાવાળાને આશ્રયીને દેશના છે તે કેમ નક્કી થાય ? કેમ કે કપિલની દેશનામાં તો માત્ર નિત્ય પદાર્થની પ્રરૂપણા છે અને સુગતની દેશનામાં માત્ર અનિત્ય પદાર્થની પ્રરૂપણા છે. તેથી જો તેઓની ભિન્ન ભિન્ન દેશના હોય તો તેઓ પદાર્થને પૂર્ણ જોનાર નથી, માટે તેવી અપૂર્ણ દેશના આપેલ છે તેમ માનવું પડે. તેથી કહે છે –
. ગુપપ, તેઓ અવયવ્યતિરેકવાળી વસ્તુને સર્વ પદાર્થમાં અનુગત એવા અવયધર્મવાળી અને સર્વ પદાર્થોનો પરસ્પર ભેદ બતાવનાર એવી વ્યતિરેકધર્મવાળી વસ્તુને જાણનાર નથી, એમ નહિ; કેમ કે જો તેઓ અવયવ્યતિરેકવાળી વસ્તુને જાણનાર ન હોય તો તેઓમાં સર્વજ્ઞપણાની અનુપપત્તિ છેઃઅપ્રાપ્તિ છે.
શ્લોકના ઉત્તરાર્ધનું ઉત્થાન કરતાં કહે છે –
