________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૩
૩પપ ટીકા :
સર્વત્તપૂર્વ રા' ... આવતીતિ II અને =જે કારણથી ત=આ=નિર્વાણ નામનું અધિકૃત તત્વ નિયમથી જ સર્વજ્ઞપૂર્વક રહેલું છે, કેમ કે અસર્વજ્ઞતે નિર્વાણની અનુપપત્તિ છે; અને આ સર્વજ્ઞલક્ષણ ઋજુ માર્ગ અવક્ર માર્ગ, નિર્વાણને આસન્ન છે, ત-તસ્મા–તે કારણથી, તેનો ભેદ= મતભેદસ્વરૂપ સર્વજ્ઞનો ભેદ, કેવી રીતે થાય ? અર્થાત્ ન જ થાય.
ત્તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિમાં છે.
અહીં સર્વજ્ઞલક્ષણ ઋજુ માર્ગ છે એમ કહ્યું, ત્યાં સર્વજ્ઞ શબ્દ સર્વજ્ઞ વ્યક્તિનો વાચક છે, અને સર્વજ્ઞલક્ષણ ઋજુમાર્ગ, સર્વજ્ઞ વ્યક્તિમાં રહેલો નિર્વાણનો માર્ગ છે. તેથી સર્વજ્ઞત્વરૂપ માર્ગ છે તેમ કહેવું જોઈએ, તોપણ સર્વજ્ઞત્વના અર્થમાં જ સર્વજ્ઞમાર્ગ છે, તેમ કહેલ છે; કેમ કે સર્વજ્ઞત્વ સાથે સર્વજ્ઞનો અભેદ છે. I૧૩૩ ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧૩૨માં સ્થાપન કર્યું કે વિચારકને નિર્વાણતત્ત્વનો બોધ થાય તો તેની ભક્તિમાં વિવાદ થાય નહિ; કેમ કે નિર્વાણતત્ત્વ એટલે સંસારથી અતીત અવસ્થા. સંસારથી અતીત અવસ્થાનું વર્ણન ભિન્ન ભિન્ન શબ્દોથી સર્વ દર્શનકારોએ કર્યું છે, તે અવસ્થા જન્માદિ ભાવોથી રહિત એક સ્વરૂપ છે, અને સંસારથી અતીત અવસ્થાની પ્રાપ્તિ સર્વજ્ઞતાપૂર્વક થાય છે; કેમ કે સર્વજ્ઞ થાય તો યોગનિરોધ કરી શકે, અને યોગનિરોધ કરે તો નિર્વાણ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે. માટે સર્વજ્ઞપૂર્વક નિર્વાણ તત્ત્વ રહેલું છે.
વળી સર્વત્તલક્ષણ આ માર્ગ નિર્વાણઆસન્ન અર્થાત્ નિર્વાણને નજીક છે; કેમ કે સર્વજ્ઞ થયા પછી માત્ર યોગનિરોધ કરવાથી નિર્વાણઅવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે સર્વજ્ઞ થયા પૂર્વેનો મોહને જીતવાનો આખો યોગમાર્ગ નિર્વાણઆસન્ન નથી, પરંતુ પરંપરાએ સર્વજ્ઞતાની પ્રાપ્તિ દ્વારા નિર્વાણનું કારણ છે.
વળી સર્વજ્ઞમાર્ગ=કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછીનો માર્ગ, એ નિર્વાણનો ઋજુમાર્ગ છે અર્થાત્ સીધો માર્ગ છે; જ્યારે તેની પૂર્વેનો યોગમાર્ગ સીધો માર્ગ નથી, પરંતુ મોહ જીતવા માટેનો માર્ગ છે; અને મોહ જીતવાની ક્રિયામાં યત્ન કરતાં ક્ષપકશ્રેણી આવે તો મોહ જિતાય, અને ક્ષપકશ્રેણી ન આવે અથવા ઉપશમશ્રેણી આવે તોપણ મોહ જિતાય નહિ, અને મોહ જીત્યા પછી પણ બાકીનાં ઘાતિકને જીતવા પડે, ત્યારપછી સર્વજ્ઞત્વની પ્રાપ્તિ દ્વારા નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય. તેથી સર્વજ્ઞમાર્ગની પૂર્વેનો યોગમાર્ગ નિર્વાણનો માર્ગ હોવા છતાં ઋજુમાર્ગ નથી, જ્યારે ત્યારપછીનો સર્વજ્ઞલક્ષણ માર્ગ ઋજુમાર્ગ છે. તેથી સર્વ ઉપાસકો જેમ લક્ષ્યરૂપે નિર્વાણ અવસ્થાની ઉપાસના કરે છે, તેમ નિર્વાણમાર્ગને બતાવનારા અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિમાં આસન્ન રહેલા સર્વજ્ઞની પણ ઉપાસના કરે છે. આમ છતાં સર્વ દર્શનકારો જેમ નિર્વાણને જુદા જુદા શબ્દોથી વાચ્ય કરે છે, તોપણ અર્થથી એક જ નિર્વાણઅવસ્થા ઉપાસ્ય બને છે; તેમ નિર્વાણને આસન્ન એવો સર્વજ્ઞલક્ષણ ઋજુમા” જેઓને પ્રાપ્ત થયો છે તેવા સર્વજ્ઞ એવા ઇષ્ટદેવની પણ સાધક ઉપાસના કરે છે, અને તેમની ઉપાસના કરીને તેમણે બતાવેલા અધ્યાત્મમાર્ગનું સેવન કરીને સ્વ ઇષ્ટ એવા નિર્વાણ માટે યત્ન કરે છે. તેથી સર્વ દર્શનોમાં રહેલા અધ્યાત્મયોગીઓને માન્ય અને ભિન્ન ભિન્ન શબ્દોથી વાચ્ય
