________________
૩પ૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૧
જે કારણથી જન્માદિનો અયોગ છે, તેથી સંસારથી અતીત તત્વ બાધારહિત, રોગરહિત અને ક્રિયારહિત છે. ll૧૩૧] ટીકા :
'तल्लक्षणाऽविसंवादाद्' इति-निर्वाणलक्षणाविसंवादात् । एनमेवाह 'निराबाधं'=निर्गतमाबाधाभ्यः, 'अनामयं'= अविद्यमानद्रव्यभावरोगम्, 'निष्क्रियं च' कर्तव्याभावानिबन्धनाभावेन 'परं तत्त्वम्' एवम्भूतं 'यतो' यस्मात्, 'जन्माद्ययोगतो' जन्मजरामरणाऽयोगेन ।।१३१।। ટીકાર્ચ -
તત્તક્ષાવિસંવાલ' ... નન્સનરામરપાડયોનિ || નિર્વાણના સ્વરૂપનો અવિસંવાદ હોવાથી, સર્વ દર્શન માત્ર ભિન્ન ભિન્ન શબ્દથી વાચ્ય સંસારથી અતીત તત્વ એક જ છે, એમ અવતરણિકા સાથે સંબંધ છે.
આને જ કહે છે=સંસારથી અતીત તત્વ, નિર્વાણના સ્વરૂપના અવિસંવાદને કારણે એક જ છે, એને જ કહે છે –
જે કારણથી જન્માદિતો અયોગ હોવાથી જન્મ-જરા-મરણનો અયોગ હોવાથી, તિરાબાધક આબાધાથી નીકળી ગયેલું, અનામયદ્રવ્યરોગ અને ભાવરોગ જેને નથી એવું, અને કર્તવ્યનો અભાવ હોવાને કારણે, કારણનો અભાવ હોવાથી–ક્રિયા કરવાના કારણનો અભાવ હોવાથી નિષ્ક્રિય, પરતત્વ આવા પ્રકારનું છેઃનિર્વાણ લક્ષણવાળું છે. I૧૩૧|| ભાવાર્થ
શ્લોક-૧૩૦માં કહ્યું કે અન્વર્થથી સદાશિવ આદિ શબ્દો દ્વારા એક જ નિર્વાણ વાચ્ય છે. ત્યાં શંકા થાય કે સદાશિવ આદિ શબ્દોનો વાચ્યાર્થ તો જુદો છે, તો તે સદાશિવાદિ સર્વ શબ્દોથી એક જ નિર્વાણ કેમ વાચ્ય છે ? તેમાં યુક્તિ આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે નિર્વાણના સ્વરૂપનો અવિસંવાદ છે.
આશય એ છે કે કોઈ નિર્વાણને સદાશિવ કહે તો કોઈ પરંબ્રહ્મ કહે તો કોઈ સિદ્ધાત્મા કહે, તે દરેક શબ્દોથી પ્રાપ્ત થતા સ્વરૂપવાળી અવસ્થામાં નિર્વાણનું સ્વરૂપ ઘટે છે, માટે સર્વદર્શનને માન્ય ભિન્ન ભિન્ન શબ્દથી વાચ્ય નિર્વાણ એક જ છે. એ જ વસ્તુને યુક્તિથી સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે –
જે કારણથી નિર્વાણ અવસ્થામાં રહેલા આત્માને જન્મ-જરા-મરણનો અયોગ છે, તેથી નિર્વાણ અવસ્થામાં રહેલો આત્મા (૧) સર્વ બાધાઓથી રહિત છે, (૨) સર્વ દ્રવ્યરોગથી અને સર્વ ભાવરોગથી રહિત છે અને (૩) તેઓને કોઈ કર્તવ્ય નથી, તેથી કોઈ ક્રિયા કરવાનું કારણ નથી, માટે નિષ્ક્રિય છે; અને આવા પ્રકારનું પરતત્ત્વ છે, તેથી તેને સદાશિવ પણ કહી શકાય; વળી પરબ્રહ્મ પણ કહી શકાય, કેમ કે કોઈ પ્રકારનો રોગ નથી અને કોઈ પ્રકારની બાધા નથી; અને કૃતકૃત્ય પણ કહી શકાય, કેમ કે સર્વ કૃત્યો કરી લીધાં છે માટે કોઈ કર્તવ્ય રહેતું નથી અને તેથી કોઈ ક્રિયા કરતા નથી; અને સંસારમાં જેમ જન્માદિ છે, તેમ નિર્વાણ પામેલા આત્માને જન્માદિ નથી, માટે સદા એક જ સ્વરૂપવાળા રહે છે, તેથી તથાતા પણ કહી શકાય. ll૧૩૫
