________________
૨૭
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૭-૮૮ કરવાનું કારણ છે, વળી, કુતર્ક શમભાવ માટે વિજ્ઞભૂત છે; કેમ કે અસદ્ અભિનિવેશનો જનક છે, અને અસદ્ અભિનિવેશ જીવના તત્ત્વના યથાર્થ બોધને અનુકૂળ એવા શમભાવના પરિણામ પ્રત્યે જવામાં વિદ્ગભૂત છે. અહીં કુતર્ક સ્વમતિના વિકલ્પરૂપ છે, અને તે કુતર્ક સર્વજ્ઞના વચનથી વિપરીત એવા અસતું પદાર્થ પ્રત્યે અભિનિવેશ કરાવે છે, અને અસત્ પદાર્થનો અભિનિવેશ સમભાવનો નાશ કરે છે. તેથી કુતર્ક શમ માટે અપાયરૂપ છે.
(૩) વળી આ કુતર્ક શ્રદ્ધાના ભંગ કરનારો છે; કેમ કે સ્વમતિના વિકલ્પથી કુતર્કવાળા જીવો અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જોડે છે; પરંતુ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને કહેનારા સર્વજ્ઞના વચનરૂપ આગમાર્થને સ્વીકારતા નથી. ક્વચિત્ સ્યાદ્વાદને માનનારા હોય અને સ્વમતિ પ્રમાણે માનતા હોય કે હું સર્વજ્ઞના વચનને પ્રમાણ માનું છું; આમ છતાં જેમણે અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીત્યું નથી એવા આરાધક પણ ચાર દૃષ્ટિવર્તી જીવો, સ્વમતિ પ્રમાણે આગમનો અર્થ કરીને સર્વજ્ઞના વચનથી વિપરીત રુચિને દૃઢ કરે છે. તેથી તેમનામાં રહેલો કુતર્ક શ્રદ્ધાના ભંગ કરનારો છે. આથી શ્લોક-૮પમાં ગ્રંથકારે કહ્યું કે મહાત્માઓએ અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીતવા માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, જેથી કુતર્ક દ્વારા આગમના અર્થની વિપરીત સ્વીકૃતિ થાય નહિ
(૪) વળી આ કુતર્ક અભિમાનને કરનારો છે; કેમ કે મિથ્યા અભિમાનનો જનક છે. આશય એ છે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોને હું જોઈ શકું છું એ પ્રકારના મિથ્યા અભિમાનને કુતર્ક ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી કુતર્કને અભિમાન કરનારો કહ્યો છે.
આ રીતે આગમનિરપેક્ષ એવો કુતર્ક આર્યના અપલાપાદિ કરવા દ્વારા ચિત્તનો અનેક પ્રકારનો ભાવશત્રુ છે. આશય એ છે કે જે વસ્તુ સ્વયં જોઈને “આ આમ જ છે' એવો નિર્ણય કરીને કહે તે આર્ય કહેવાય; અને અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સાક્ષાત્ જોનાર સર્વજ્ઞ છે, છબસ્થ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સાક્ષાત્ જોઈ શકતા નથી. તેથી આર્ય એવા સર્વજ્ઞ પુરુષે અતીન્દ્રિય પદાર્થો જે રીતે કહ્યા છે તે રીતે જાણીને તેમના વચન પ્રમાણે તે પદાર્થોને કોઈ કહે, તો તે પણ આર્ય છે; કેમ કે તેઓ સ્વયં સાક્ષાત્ અતીન્દ્રિય પદાર્થો જોતા નથી, તોપણ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જોનારા સર્વજ્ઞના વચનના બળથી “આ આમ જ છે' તેવો નિર્ણય કરીને કહે છે. તેથી તેઓ પણ આર્ય છે; અને તે આર્ય પુરુષોએ જે કંઈ કથન કર્યું છે તેનો અમલાપ કરીને સ્વમતિ પ્રમાણે વિકલ્પ કરીને જેઓ કહે છે તેઓ પોતાના અંતઃકરણને આર્ય પુરુષના અપલોપથી મલિન કરે છે.
આ રીતે આગમનિરપેક્ષ પ્રવર્તતો કુતર્ક ચિત્તનો ભાવશત્રુ છે. ll૮ળા અવતરણિકા :
यतश्चैवमत: किमित्याह - અવતરણિકાર્ય :
જે કારણથી આમ છે અર્થાત્ શ્લોક-૮૭માં બતાવ્યું એ રીતે કુતર્ક અનેક પ્રકારે ચિત્તનો ભાવશત્રુ છે, એમ છે. આનાથી શું? અર્થાત્ આનાથી બચવા માટે શું કરવું જોઈએ ? તિતિએને કુતર્કથી બચવા માટે શું કરવું જોઈએ એને, કહે છે –
