________________
૨૭૭
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨ અન્વયાર્થ:
સ્વમવોત્તરપર્યન્ત પુણો સ્વભાવ છે જવાબ છેલ્લે જેને એવો આ છે=સ્વભાવ છે જવાબ છેલ્લે જેને એવો કુતર્ક છે. રચાયા–ન્યાયથી=પપ્રસિદ્ધ એવી યુક્તિથી તત્ત્વત:=પરમાર્થ દષ્ટિએ અનાથા=પ્રકારતરથી= બીજી રીતે કન્ટેન=પ્રતિવાદી દ્વારા વન્વિતઃ અસર્વીિપ કલ્પિત એવો આ પણ=કલ્પિત એવો સ્વભાવ પણ મોગરો ર–છપ્રસ્થનો વિષય નથી. I૯૨ાા. શ્લોકાર્ચ -
સ્વભાવ છે? જવાબ છેલ્લે જેને, એવો આ કુતર્ક છે. ન્યાયથી=પરપ્રસિદ્ધ એવી યુક્તિથી, પરમાર્થ દષ્ટિએ બીજી રીતે પ્રતિવાદી દ્વારા કલ્પિત એવો સ્વભાવ પણ છદ્મસ્થનો વિષય નથી. II૯૨ા. ટીકા -
'स्वभावोत्तरपर्यन्त' 'एष'=कुतर्कः, अत्र च वस्तुस्वभावैरुत्तरं वाच्यमिति वचनात्, एवमग्निर्दहत्याप: क्लेदयन्तीति स्वभाव एषामिति । ટીકાર્ચ -
માવોત્તરપર્યન્ત' . મિતિ “સ્વભાવ છે' જવાબ છેલ્લે જેને, એવો આકુતર્ક છે, અને અહીં ક્ષણિકવાદની સિદ્ધિમાં, વસ્તુસ્વભાવ વડે જવાબ કહેવો જોઈએ એ પ્રકારનું એકાંતક્ષણિકવાદીનું વચન છે. આ રીતે=વસ્તુનો ક્ષણિક સ્વભાવ છે એ રીતે, અગ્નિ બાળે છે, પાણી ભીંજવે છે, એ પ્રકારનો આમતો=અગ્નિનો અને પાણીનો, સ્વભાવ છે બાળવાનો અને ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે.
‘ત્તિ' શબ્દ કુતર્કના સ્વરૂપની સમાપ્તિ માટે છે. ભાવાર્થ :
પોતપોતાના દર્શનની સિદ્ધિ માટે અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં કુતર્કો પ્રવર્તે છે. જેમ એકાંતક્ષણિકવાદીને પણ પોતાના ક્ષણિકવાદની સિદ્ધિ માટે કોઈ પૂછે કે ‘પદાર્થ ક્ષણિક કેમ છે ?” તો કહે છે કે “પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ છે, આથી તે અર્થક્રિયા કરે છેઃઉત્તરના કાર્યરૂપે થાય છે. જો તેનો ક્ષણિક સ્વભાવ ન હોય તો તે અર્થક્રિયા કરે નહિ'=ઉત્તરના કાર્યરૂપે થાય નહિ; અને પોતાની વાતની પુષ્ટિ કરવા માટે તે યુક્તિ આપે છે કે “આ રીતે=પદાર્થ ક્ષણિક હોવાને કારણે જેમ અર્થક્રિયા કરે છે એ રીતે, અગ્નિનો બાળવાનો સ્વભાવ છે માટે બાળવાનું કાર્ય કરે છે, અને પાણીનો ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે માટે ભીંજવવાનું કાર્ય કરે છે.’ આ રીતે ક્ષણિકવાદી પદાર્થને ક્ષણિક સ્થાપન કરવામાં અનેક યુક્તિઓ આપ્યા પછી અંતે સ્વભાવના બળથી જ પદાર્થ ક્ષણિક છે તેમ સ્થાપન કરે છે, અને તેની પુષ્ટિ દષ્ટાંતથી કરે છે. જેમ અગ્નિ બાળે છે, પાણી ભીંજવે છે; કેમ કે તેમનો તેવો સ્વભાવ છે, તેમ પદાર્થનો પણ ક્ષણિક સ્વભાવ છે.
