________________
૨૮૫
યોગદષ્યિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૩-૯૪ ટીકાર્ય :
તો .... પરવાતિના છે જે કારણથી અધિકૃત સ્વભાવ અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિ માટે કલ્પના કરાતો સ્વભાવ, છાસ્થનો વિષય નથી; આ કારણથી અગ્નિ ભીંજવે છે, પાણી બાળે છે; કેમ કે તે બેનો=અગ્નિ અને પાણીનો, તેવો સ્વભાવ છે એ પ્રમાણે, સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક સ્થાપન કરનારને પરવાદી વડે કહેવાય છતે શું? એથી કરીને શ્લોક-૯૪માં બતાવે છે, એમ અવય છે.
‘અગ્નિ ભીંજવે છે એમ કહેવાથી પ્રત્યક્ષનો વિરોધ થાય, તેથી પ્રત્યક્ષતા વિરોધના પરિવાર માટે સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક સ્થાપન કરનારને પરવાદી કહે છે : “પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે," એ પ્રમાણે સંબંધ છે, તે બતાવવા માટે “તિ' નો પ્રયોગ છે; અને પાણી બાળે છે આ કહેવામાં પ્રતીતિબાધા ન થાય એથી કહે છે “અગ્નિના સાંનિધ્યમાં પાણી બાળે છે", એ પ્રમાણે સંબંધ છે, તે બતાવવા માટે “તિ' નો પ્રયોગ છે.
લિમ્ ત=સ્મ=કેમ ? “તિ =આ=અગ્નિ અને પાણી, વંકએ પ્રમાણે અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે, અને પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે એ પ્રમાણે કેમ છે? એથી કહે છે તો તે બેનું અગ્નિ અને પાણીનું, તત્ સ્વભાવપણું હોવાથી=અગ્નિ, પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવવાનું અને પાણીનું અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળવાનું સ્વભાવપણું હોવાથી, અગ્નિ ભીંજવે છે અને પાણી બાળે છે, આ પ્રમાણે પરવાદી કહે છતે. II૯૩iા. નોંધ :- ‘મતોડHIRUIT' છે તેનો અન્વયે ૯૪મા શ્લોક સાથે છે, તે આ રીતે –
અધિકૃત સ્વભાવ છદ્મસ્થનો વિષય નથી, એ કારણથી અગ્નિ ભીંજવે છે અને પાણી બાળે છે એ પ્રમાણે પરવાદી દ્વારા કહેવાય છd, સોગંદ ખાધા વગર યુક્તિથી જ્ઞાનનો ઉપાય નથી, એમ શ્લોક-૯૪ સાથે અન્વય છે. ટીકા :
‘ોશવાના'=ોશવાનં વિના, “જ્ઞાનોપાવો નાસ્તિ' ‘મત્ર'=સ્વભાવવ્યતિરે, પુરુત:'= शुष्कतर्कयुक्त्यां, कश्चिदपरो दृष्टान्तोऽप्यस्यार्थस्योपोद्वलको विद्यते न वेत्याह 'विप्रकृष्टः' 'अप्ययस्कान्तः'=लोहाकर्ष उपलविशेष:, 'स्वार्थकृत्' लोहाकर्षादिस्वकार्यकरणशील:, 'दृश्यते यत:' लोके, स हि विप्रकृष्ट एव न सन्निकृष्टः, लोहमेव न ताम्रादि, आकर्षत्येव न कर्तयति, तदित्थमस्येवाग्न्यादीनां तथास्वभावकल्पनं केन बाध्यते ? न केनचिदिति भावनीयम् ।।१४।। ટીકા :
‘શપનાવૃત' .... ભવનીયમ્ II અહીં=સ્વભાવના વ્યતિકરમાં=સ્વભાવના કથનમાં, યુક્તિ હોતે છતે શુષ્ક તર્કવાળી યુક્તિ હોતે છતે, કોશપાત વગર=સોગંદ ખાધા વગર, જ્ઞાનનો ઉપાય નથી.
અહીં પ્રસ્ત થાય કે અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે, અને પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે, એ અર્થનો ઉપોદ્વલક=એ અર્થને પુષ્ટ કરનાર, કોઈ બીજું દગંત વિદ્યમાન છે કે નહિ ? એથી કરીને કહે છે :
