________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૦૧
અહીં=તત્ત્વની પ્રાપ્તિમાં, અન્યથા પ્રવૃત્તિની અસિદ્ધિ છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ઉક્ત ક્રમથી પ્રજ્ઞાને વ્યાપારવાળી કરવાથી ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ કેમ થાય છે ? એથી કહે છે
પાપસંમોહની નિવૃત્તિ થવાથી શ્રુતાદિ ભેદથી ઉત્તમ તત્ત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. ।।૧૦૧
ભાવાર્થ =
(૧) પ્રથમ
યોગવિષયક આગમનો બોધ ક૨વા માટે અતીન્દ્રિય તત્ત્વનો અર્થી પ્રેક્ષાવાન સાધક, આગમવચનના તાત્પર્યને જાણવા માટે પ્રયત્ન કરે, (૨) તેનો બોધ કર્યા પછી અનુમાન દ્વારા તે અર્થને સમજવા માટે પ્રયત્ન કરે, અને (૩) આગમવચનથી સમજીને અને અનુમાનથી તાત્પર્યને જોડીને તે આગમવચન પ્રમાણે મોક્ષને અનુકૂળ એવી યોગની પરિણતિના અભ્યાસના રસથી અનુષ્ઠાનોના સેવનમાં યત્ન કરે, તો તત્ત્વને દેખાડવામાં અને તત્ત્વને પરિણમન પમાડવામાં સંમોહ ઉત્પન્ન કરાવે તેવું પાપ નિવર્તન પામે છે; અને પાપ નિવર્તન થવાના કારણે સમ્યગ્ બોધરૂપ શ્રુતની પરિણતિ, અને મોક્ષને અનુકૂળ એવી યોગની પરિણતિરૂપ ચારિત્રની પરિણતિસ્વરૂપ ઉત્તમ તત્ત્વ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ આ ક્રમને છોડીને પ્રયત્ન કરવામાં આવે તો પાપ નિવર્તન પામે નહિ અને ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય નહિ.
૨૯૮
–
જેમ કોઈ સાધક શાસ્ત્રવચનના પૂરા તાત્પર્યને જાણ્યા વગર અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરે, અથવા શાસ્ત્રના તાત્પર્યને જાણ્યા વગર અનુમાનથી તે શાસ્ત્રવચનને જોડવા પ્રયત્ન કરે તો તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય નહિ; પરંતુ શાબ્દબોધની મર્યાદાથી શાસ્ત્રવચનો શું કહે છે તેના ૫૨માર્થનો પ્રથમ નિર્ણય કરે, ત્યા૨પછી અનુમાન દ્વારા તેને વિચારીને શાસ્ત્રવચનના પરમાર્થનો સ્પષ્ટ નિર્ણય કરે, અને ત્યારપછી યોગાભ્યાસના રસપૂર્વક અનુષ્ઠાનરૂપે તેનું સેવન કરે તો પાપ નિવર્તન પામે છે, અને તેથી ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે ચોક્કસ ક્રમ બતાવવા માટે ટીકામાં કહ્યું કે આ ક્રમથી જ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ છે.
‘અન્યયેદ પ્રવૃસિદ્ધે ’ અન્યથા, તત્ત્વની પ્રાપ્તિમાં, પ્રવૃત્તિની અસિદ્ધિ છે. આ ક્રમપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવાથી પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મનો શાસ્ત્રવચનને અનુસરતો સામાન્યથી ક્ષયોપશમ થાય છે, ત્યારપછી શાસ્ત્રમાં કહેલાં વચનોને પરસ્પર સાપેક્ષ રીતે ગ્રહણ કરીને અનુમાનથી જાણવા પ્રયત્ન કરવાથી તે શાસ્ત્રના પદાર્થોનું સૂક્ષ્મ મનન થાય છે, ત્યારપછી શ્રુતના બોધ અનુસાર તે તે ઉચિત આચરણા દ્વારા સંયમમાં યત્ન ક૨વાથી નિદિધ્યાસનની ક્રિયા થાય છે, તેનાથી સંયમની યોગપરિણતિનો ક્ષયોપશમ થાય છે, તે ચારિત્રની પરિણતિરૂપ છે. આ શ્રુત અને ચારિત્રની પરિણતિને અટકાવનાર પાપી એવો સંમોહનો પરિણામ જીવમાં પૂર્વે વર્તતો હતો, તેની નિવૃત્તિ આ ત્રણ પ્રકારની પ્રજ્ઞામાં ક્રમસર કરાતા યત્નથી થાય છે, જેનાથી ઉત્તમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે જીવ પાસે મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ છે, અને સંસારથી કોઈક રીતે વિમુખ થયેલો જીવ તત્ત્વને જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળો બને ત્યારે, આગમના અભ્યાસથી તેનું મતિજ્ઞાન શાસ્ત્રવચનોથી કંઈક પરિકર્મિત બને છે, તેથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જોવાને અનુકૂળ બને છે. તે મતિજ્ઞાનથી દેખાયેલા બોધને શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. શાસ્ત્રવચનથી તે બોધ કર્યા પછી અનુમાનપ્રયોગ દ્વારા તે પદાર્થનો યથાર્થ નિર્ણય
