________________
૩૩૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૨૪-૧૨૫ ટીકાર્ચ -
બુદ્ધિપૂર્વાનિ' . વિપવિવિરત્રિવિતિ | અહીં=લોકમાં, જીવોનાં બુદ્ધિપૂર્વકના=યથોદિત બુદ્ધિનિબંધતાનિ=જે પ્રમાણે શ્લોક-૧૨૧માં કહેલ તે પ્રકારે બુદ્ધિ છે કારણ જેને એવાં, સામાન્યથી સર્વ જ કર્મો સંસારનાં અને ધર્મનાં સર્વ જ કૃત્યો, સંસારફળ દેનારાં જ છે; કેમ કે અશાસ્ત્રપૂર્વકપણું છે-અનુષ્ઠાનને બતાવનારાં સતશાસ્ત્રોનું નિરપેક્ષપણું છે, અને તે રીતે બુદ્ધિપૂર્વકનાં કર્મો સંસારફળને દેનારાં છે તે રીતે, કહે છે –
વિપાકવિરસપણું હોવાથીeતેઓનું અર્થાત્ બુદ્ધિપૂર્વકનાં કર્મોનું નિયોગથી જ અર્થાત્ નક્કી જ વિપાકવિરપણું હોવાને કારણે, બુદ્ધિપૂર્વકનાં કર્મો સંસારળ દેનારું જ છે, એમ અવય છે. I૧૨૪ ભાવાર્થ -
કોઈને તીર્થયાત્રાએ જતા જોઈને તીર્થયાત્રારૂપ ધર્મઅનુષ્ઠાન કરવામાં આવે, તે ધર્મઅનુષ્ઠાન તીર્થયાત્રાએ જવાની બુદ્ધિપૂર્વક સેવાયેલું છે, તેથી સંસારના ફળવાળું છે; કેમ કે શાસ્ત્રવચન સાંભળીને “આ તીર્થયાત્રા મોક્ષનું કારણ છે, માટે હું શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર સેવીને આ સંસારસાગરથી તરું,” તેવા સંવેગના આશયના લેશથી પણ નહીં સ્પર્શાયેલું આ અનુષ્ઠાન છે; તેથી તે અનુષ્ઠાન સંસાર ફળવાળું જ છે, તેમ જ' કાર પૂર્વક ગ્રંથકારે કહેલ છે.
વળી તીર્થયાત્રાગમનનું અનુષ્ઠાન માત્ર નહિ, પરંતુ બુદ્ધિપૂર્વકનાં સર્વ અનુષ્ઠાનો સંસાર ફળવાળાં જ છે, તે બતાવવા માટે સર્વ કર્મોમાં પણ “જ' કારનો પ્રયોગ કરેલ છે.
વળી તેને અતિ દઢ કરવા માટે કહ્યું કે બુદ્ધિપૂર્વકનાં સર્વ કર્મો નિયોગથી જ વિપાકવિરસ છે. ત્યાં પણ નક્કી જ' એમ “જ'કારથી બતાવીને તે કર્મોની અત્યંત હેયતા બતાવેલ છે. આમ છતાં, જેમ દુઃખગર્ભિત અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય સંસારફળવાળો હોવા છતાં કોઈક જીવને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યનું પણ કારણ બને છે, ત્યારે તે જીવની અપેક્ષાએ તે દુઃખગર્ભિત અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પણ ઉપાદેય છે; વળી સંસારના આશયથી કરાયેલું અનુષ્ઠાન વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાન બને છે, તેથી હેય છે, આમ છતાં કોઈક જીવનું ઈહલોકાદિ ફળ માટે કરાતું અનુષ્ઠાન બાધ્યફળઅપેક્ષાવાળું હોવાથી હિતનું કારણ પણ છે, તેથી તે જીવ માટે ઉપાદેય પણ છે; તે રીતે બુદ્ધિપૂર્વક કરાતું અનુષ્ઠાન સંસારફળવાળું હોવા છતાં પણ સામગ્રીને પામીને જ્ઞાનપૂર્વકનું થાય તેવા યોગ્ય જીવની અપેક્ષાએ કલ્યાણનું પણ કારણ છે; છતાં જેમ દુઃખગર્ભિત અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય મોક્ષનું કારણ નથી, કે આલોક અને પરલોક માટે કરાતાં અનુષ્ઠાન મોક્ષનાં કારણ નથી, તેમ બુદ્ધિપૂર્વકનાં અનુષ્ઠાન પણ મોક્ષનાં કારણ નથી જ, તે બતાવવા માટે ગ્રંથકારે અત્યંત ભારપૂર્વક બુદ્ધિપૂર્વકનાં અનુષ્ઠાન સંસાર ફળવાળાં જ છે એમ કહેલ છે.ll૧૨૪ શ્લોક -
ज्ञानपूर्वाणि तान्येव, मुक्त्यङ्गं कुलयोगिनाम् । श्रुतशक्तिसमावेशादनुबन्धफलत्वतः ।।१२५ ।।
