________________
૩૪૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૨૭-૧૨૮ ભાવાર્થ :
સાંખ્યદર્શન પ્રમાણે પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ આદિના ક્રમથી અંતમાં શબ્દાદિ વિષયોની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને સાધના દ્વારા શબ્દાદિથી માંડીને બુદ્ધિ સુધીના પદાર્થો પ્રતિલોમથી પ્રકૃતિમાં વિશ્રાંત થાય છે. તેથી અહીં પ્રકૃતિના જે ભાવો છે તેને પ્રાકૃત ભાવોથી ગ્રહણ કરેલ છે; અને ઉત્પત્તિની દૃષ્ટિએ બુદ્ધિ પ્રથમ અને શબ્દાદિ અંતમાં હોવા છતાં વિશ્રાંતિની દૃષ્ટિએ શબ્દાદિ પ્રથમ અને પ્રકૃતિ અંતિમ ભાવ છે, અને તે ભાવો પ્રકૃતિમાં વિશ્રાંત થાય ત્યારે મોક્ષ થાય છે; અને મોક્ષ ન થાય ત્યાં સુધી પ્રતિલોમથી શબ્દાદિથી માંડીને બુદ્ધિ અંત સુધીના પ્રકૃતિના જે ભાવો છે, તે ભાવોમાં જેઓનું ચિત્ત નિરુત્સુક છે, તેઓ સંસારથી અતીત તત્ત્વ તરફ જનારા છે અને ભવના ભોગોથી વિરક્ત ચિત્તવાળા છે.
સંસારથી અતીત તત્ત્વ તરફ જનારા તેઓ પ્રાકૃત ભાવોમાં નિરુત્સક કેમ છે ? તેમાં યુક્તિ બતાવી કે તેઓમાં નિઃસંતાનો સમાવેશ છે. આશય એ છે કે બાહ્ય પદાર્થોમાં સંગ કરવાની ચિત્તની જે વૃત્તિ હતી તે ચાલી જવાથી તેઓને પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયમાં કોઈ ઉત્સુકતા નથી, અને સંસારના ભોગો પ્રત્યે તેમનું ચિત્ત આકર્ષણ પામતું નથી. તેથી નિઃસંગતાનો પરિણામ પ્રગટ થયેલો હોવાથી સંસારથી અતીત તત્ત્વ તરફ જનારાઓનું ચિત્ત પ્રાકૃત ભાવોમાં નિરુત્સુક છે.
વળી આવા જીવો મુક્ત જેવા છે. જેમ મુક્ત આત્માઓ જ્ઞાનથી સંસારના બધા પદાર્થો જુએ છે, છતાં સંસારના બધા ભોગોથી વિરક્ત છે, તેમ સંસારમાં રહેલા આવા યોગીઓ પણ સંસારના ભોગોથી વિરક્ત છે માટે મુક્ત જેવા છે; અને આવા યોગીઓનું ચિત્ત આત્મભાવોમાં નિવેશ પામતું હોવાથી તેઓ ભવથી અતીત એવા મોક્ષમાર્ગમાં જનારા છે; કેમ કે ભવના કારણભૂત એવા ચિત્તના સ્પર્શનો અભાવ છે અર્થાત્ સંસારના કોઈપણ પદાર્થમાં ચિત્તનો સ્પર્શ થાય તો તે ભવના કારણભૂત બને, પરંતુ તેઓનું ચિત્ત સંસારના કોઈપણ ભાવોને સ્પર્શતું નથી. તેથી ભવથી અતીત એવા શુદ્ધ આત્મભાવોમાં તેઓનું ચિત્ત જાય છે, માટે તે યોગીઓ ભવથી અતીત માર્ગમાં જનારા છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે પહેલી દૃષ્ટિથી માંડીને આઠ દૃષ્ટિવર્તી જીવો ભવથી અતીત એવા મોક્ષમાર્ગ તરફ જનારા છે, અને પહેલી દૃષ્ટિમાં પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવેલા ભાવો કંઈક કંઈક અંશથી ખૂલે છે અને સાતમીઆઠમી દૃષ્ટિમાં આ ભાવો પૂર્ણ ખીલેલા દેખાય છે. આ પૂર્ણ ખીલેલા ભાવોને સામે રાખીને સંસારથી અતીત માર્ગમાં જનારા યોગીઓ કેવા હોય છે તેનું સ્વરૂપ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવ્યું છે. I૧૨મા અવતરણિકા :
શ્લોક-૧૨૭માં કહ્યું કે સંસારથી અતીત માર્ગમાં જનારાઓનું ચિત્ત પ્રાકૃત ભાવોમાં નિરુત્સુક હોય છે. હવે સર્વ દર્શકોમાં રહેલા ભવથી અતીત એવા મોક્ષમાર્ગમાં જનારા કઈ રીતે એક માર્ગથી જઈ રહ્યા છે, તે બતાવે છે.
