________________
૩૨૯
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૨૧ ટીકા :
'इन्द्रियार्थाश्रया' बुद्धिः' तीर्थयातृकदर्शने तद्गमनबुद्धिवत्, ‘ज्ञानं त्वागमपूर्वकं' तीर्थयात्राविधिविज्ञानवत्, ‘सदनुष्ठानवच्चैतद्' ज्ञानम् किमित्याह 'असंमोहोऽभिधीयते' बोधराज इति ।।१२१।। ટીકાર્ય :
જિયાશ્રયી' .... વોરન તિ | ઇન્દ્રિય અને અર્થના આશ્રયવાળી બુદ્ધિ છે. તે સ્પષ્ટ કરે છે – તીર્થયાત્રાએ જનારાના દર્શનમાં, તેના ગમતની બુદ્ધિની જેમeતીર્થયાત્રાગમનની બુદ્ધિની જેમ, ઈન્દ્રિય અને અર્થના આશ્રયવાળી બુદ્ધિ છે. વળી આગમપૂર્વક જ્ઞાન છે. તે સ્પષ્ટ કરે છે – તીર્થયાત્રાની વિધિના વિજ્ઞાનની જેમ આગમપૂર્વક જ્ઞાન છે. અને સદનુષ્ઠાનવાળું આ=જ્ઞાન, અસંમોહ અર્થાત્ બોધરાજ, કહેવાય છે.
તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિમાં છે. I/૧૨ના ભાવાર્થ :
અનુષ્ઠાનવિષયક જ્ઞાનના ઉપયોગ ત્રણ પ્રકારના છે : (૧) બુદ્ધિ :- તીર્થયાત્રાએ જનારા યાત્રિકને જોઈને કોઈ જીવને તીર્થયાત્રાએ જવાની બુદ્ધિ થાય, તેમ કોઈપણ ધર્મઅનુષ્ઠાન કરનારને જોઈને તે અનુષ્ઠાન કરવાની કોઈને બુદ્ધિ થાય, ત્યાર પછી તે જીવ અનુષ્ઠાન કરે છે. તેથી યાત્રિકને જોનાર ઇંદ્રિય, અને ઇંદ્રિયના વિષયભૂત અનુષ્ઠાન કરનાર યાત્રિક, એ રૂ૫ અર્થનો એ રૂપ ઇન્દ્રિયના વિષયનો, આશ્રય કરનારી જીવમાં જે જ્ઞાનની પરિણતિ થાય છે તે બુદ્ધિ છે, અને આ બુદ્ધિપૂર્વકનું યાત્રાગમનનું અનુષ્ઠાન જીવ કરે તો તે બુદ્ધિપૂર્વકનું અનુષ્ઠાન છે, અને તે પ્રમાણે તેનું ફળ મળે.
(૨) જ્ઞાન :- કોઈ જીવને ઉપદેશશ્રવણથી કે શાસ્ત્રાભ્યાસથી જ્ઞાન થાય કે “સંસારસાગરથી તરવું હોય તો લોકોત્તમ પુરુષ એવા પરમાત્માની આગમવિધિપૂર્વક પૂજા કરવાથી તે પૂજાના ફળરૂપે સમ્યફચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને સંસારનો અંત આવે છે; માટે સંસારના ઉચ્છદ માટે શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર ભગવાનની પૂજા કરવી જોઈએ.’ આ રીતે શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર ભગવાનની પૂજા કરવાના અભિલાષવાળો અને શાસ્ત્રવિધિનો જાણ, જે પૂજા કરે તે જ્ઞાનપૂર્વકનું અનુષ્ઠાન છે. વળી જેમ કોઈ તીર્થયાત્રાની શાસ્ત્રવિધિને જાણતો હોય અને તેથી તીર્થયાત્રાના ફળની ઇચ્છાથી તે જ્ઞાન અનુસાર તીર્થયાત્રાએ જાય, ત્યારે તેનું તીર્થયાત્રાનું અનુષ્ઠાન જ્ઞાનપૂર્વકનું બને છે.
