________________
૩૩૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૨૨ શ્લોકાર્ય :
રત્નનો ઉપલંભ અર્થાત્ ચક્ષુ સામે રત્નનું દર્શન, રત્નલક્ષણશાસ્ત્ર અનુસાર પૂરોવર્તી રત્નનો બોધ, અને ઈષ્ટ એવા રત્નની પ્રાપ્તિ આદિ, બુદ્ધિ આદિ વિષયક બુદ્ધિ આદિના સ્વરૂપના બોધ અર્થે અનુક્રમે સુંદર ઉદાહરણ જાણવું. I/૧૨ ટીકા :
'रत्नोपलम्भः' सामान्येनेन्द्रियार्थाश्रया बुद्धिः, 'तज्ज्ञानं' त्वागमपूर्वकं रत्नज्ञानं, 'तत्प्राप्त्यादि' त्वसंमोहः, बोधगर्भत्वादस्य यथाक्रमम् ‘इह'=बुद्ध्यादौ, 'उदाहरणं साधु,' अभिप्रेतार्थसाधकत्वात्, अत एवाह 'ज्ञेयं बुद्ध्यादिसिद्धये' बुद्धिज्ञानाऽसंमोहसिद्ध्यर्थमिति ।।१२२।। ટીકાર્ય :
ત્નોપત્તમ:'... સંમોસિય્યર્થમિતિ રત્નનો ઉપલંભ=સામાન્યથી ઇન્દ્રિયના અર્થના આશ્રયવાળી બુદ્ધિ, વળી તેનું જ્ઞાન=આગમપૂર્વક અર્થાત્ રત્નના લક્ષણને જણાવતાર શાસ્ત્રપૂર્વક રત્નનું જ્ઞાન, તેની પ્રાપ્તિ આદિકરત્નની પ્રાપ્તિ આદિ, વળી અસંમોહ છે; કેમ કે આવું તેની પ્રાપ્તિ આદિનું બોધગર્ભપણું છે. અહીં=બુદ્ધિ આદિ વિષયક, અનુક્રમે સુંદર ઉદાહરણ છે; કેમ કે અભિપ્રેત અર્થનું સાધકપણું છે અર્થાત્ અભિપ્રેત (સ્વરૂપના બોધ માટે ઇચ્છા કરાયેલ) એવા બુદ્ધિ આદિના સ્વરૂપરૂપ અર્થનું પ્રસ્તુત ઉદાહરણ સાધક છે.
આથી જ કહે છેકબુદ્ધિ આદિ વિષયક પ્રસ્તુત ઉદાહરણ સુંદર છે આથી જ કહે છે –
બુદ્ધિ આદિની સિદ્ધિ માટે જાણવું બુદ્ધિ, જ્ઞાન અને અસંમોહની સિદ્ધિ માટે પ્રસ્તુત ઉદાહરણ જાણવું.
ત્તિ' શબ્દ ટીકાની સમાપ્તિ માટે છે. II૧૨રા.
‘તત્કારિ’ માં ‘રિ’ પદથી રત્નના ઉપભોગનું ગ્રહણ કરવાનું છે. ભાવાર્થ -
જેમ કોઈને રત્ન જોવા મળે ત્યારે સામાન્યથી ઇંદ્રિય અને રત્નરૂપ અર્થના આશ્રયવાળી બુદ્ધિ થાય છે અર્થાત્ આ રત્ન જોતાં મેળવવા જેવું છે તેવી બુદ્ધિ થાય છે, તેમ કોઈ જીવ સદનુષ્ઠાન કરતો હોય તો તેને જોઈને આ સદનુષ્ઠાન મારે કરવું જોઈએ તેવી બુદ્ધિ થાય છે, અને તે બુદ્ધિપૂર્વક અનુષ્ઠાન કરે તે બુદ્ધિપૂર્વકનું અનુષ્ઠાન છે.
કોઈક જીવને રત્નનું મહત્ત્વ હોય, અને આથી ઉત્તમ રત્નોને જાણવા માટે રત્નોના લક્ષણને બતાવનારા આગમથી રત્નનું જ્ઞાન કરે, તેવા જીવને તેવા વિશેષ લક્ષણવાળું રત્ન જોવા મળે ત્યારે આગમપૂર્વક તે રત્નનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થાય છે. તેમ કોઈક જીવને આત્મકલ્યાણ માટે સદનુષ્ઠાનનું મહત્ત્વ હોય, અને તે જીવ
