________________
૩૦૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૦૩-૧૦૪ શ્લોકાર્ચ -
પારમાર્થિક જ જે કોઈ સર્વજ્ઞ છે, વ્યક્તિનો ભેદ હોતે છતે પણ તે તત્વથી સર્વક્ષેત્ર અને સર્વકાળમાં એક જ છે. I/૧૦૩/ ટીકા :
'सर्वज्ञो नाम यः कश्चिद्' अर्हदादिः, 'पारमार्थिक एव हि' निरुपचरितः, ‘स एक एव सर्वत्र' सर्वज्ञत्वेन 'व्यक्तिभेदेऽपि तत्त्वत:' ऋषभादिलक्षणे सति ।।१०३।। ટીકાર્ય :
સર્વજો નામ .. સતિ || પારમાર્થિક નિરુપચરિત જ, જે કોઈ અહંદાદિ સર્વજ્ઞ છે; વ્યક્તિનો ભેદ હોતે છતે પણ=ઋષભાદિ સ્વરૂપ વ્યક્તિનો ભેદ હોતે છતે પણ, તે તત્વથી સર્વત્ર સર્વક્ષેત્ર અને સર્વકાળમાં, સર્વજ્ઞપણાથી એક જ છે. ૧૦૩
‘ર્ટવિટ' માં વિર્ય પદથી શ્લોક-૧૩૪માં કહેશે એ પ્રમાણે કપિલ, સુગાદિનું ગ્રહણ કરવું.
28ષમદિનક્ષને' માં દિ' પદથી અજિતનાથ આદિનું ગ્રહણ કરવું. ભાવાર્થ:
ઋષભદેવ, અજિતનાથ આદિ વ્યક્તિના ભેદથી જેમ સ્વમત પ્રમાણે પણ તીર્થકરોનો ભેદ છે, તોપણ સર્વજ્ઞપણારૂપે સર્વ તીર્થકરોનું એકપણું છે; તેમ પારમાર્થિક સર્વજ્ઞ અહંતુ, કપિલ, સુગાદિ જે કોઈ હોય તે સર્વ એક અભિપ્રાયવાળા હોવાથી એક છે.
અહીં પારમાર્થિક કહેવાથી એ કહેવું છે કે જે સર્વ શાસ્ત્રોને જાણનાર હોય તે પણ સર્વજ્ઞ કહેવાય, પરંતુ તે સર્વજ્ઞ ઉપચારથી છે પારમાર્થિક નથી; અને જગતના તમામ પદાર્થોને જે યથાર્થ જાણે તે પારમાર્થિક સર્વજ્ઞ કહેવાય; અને તેવા સર્વજ્ઞોમાંથી કોઈનું નામ કપિલ હોય, બુદ્ધ હોય કે અન્ય કોઈ હોય, પરંતુ સર્વજ્ઞરૂપે ઉપાસ્ય એક જ છે. માટે જુદા જુદા દર્શનવાદીઓ માને કે અમારા સર્વજ્ઞ જુદા અને તમારા સર્વજ્ઞ જુદા, તો તેવા ભેદનું આશ્રયણ કરવું તે મોહ છે, એમ પૂર્વશ્લોક સાથે સંબંધ છે. I૧૦૩ અવતરણિકા -
પૂર્વના શ્લોક-૧૦૨ અને ૧૦૩માં સ્થાપન કર્યું કે સર્વજ્ઞ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાવાળાઓને અહમ્, કપિલ, બુદ્ધ આદિનું ભેદાશ્રયણ મોહ છે, વસ્તુતઃ પારમાર્થિક સર્વજ્ઞ એક છે. હવે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનવાદી સર્વજ્ઞતા ઉપાસકો એક જ સર્વજ્ઞની ઉપાસના કરે છે, તે યુક્તિથી બતાવવા માટે કહે છે –
બ્લોક :
प्रतिपत्तिस्ततस्तस्य सामान्येनैव यावताम् । ते सर्वेऽपि तमापन्ना इति न्यायगतिः परा ।।१०४।।
