________________
૨૮૭
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૩-૯૪-૫ ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે અને પાણીનો અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળવાનો સ્વભાવ છે તે સ્વીકારવા માટે લોકઅનુભવને બાધ ન કરે તેવું લોહચુંબકનું દૃષ્ટાંત પર એવો નિત્યવાદી બતાવે છે.
લોહચુંબક દૂર રહેલો જ લોહને આકર્ષણ કરે છે, નજીક રહેલો નહિ; લોહને જ આકર્ષણ કરે છે, તામ્રાદિને નહિ; આકર્ષણ જ કરે છે, કાપતો નથી, તેવો જ લોહચુંબકનો સ્વભાવ છે; તેમ અગ્નિનો પણ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે, અને પાણીનો અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળવાનો સ્વભાવ છે; આ પ્રકારે પર એવો નિત્યવાદી સ્વભાવની કલ્પના કરે તો કોના દ્વારા નિષેધ કરી શકાય ? અર્થાત્ કોઈના દ્વારા નિષેધ થઈ શકે નહિ – એ પ્રકારે ગ્રંથકાર સ્વભાવથી ઉત્તર આપનાર ક્ષણિકવાદીને કહે છે, એમ અન્વય છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થનો સ્વભાવ ક્ષણિક છે, એમ જે ક્ષણિકવાદી સ્થાપન કરે છે તે કુતર્ક છે, અને કુતર્કોથી તત્ત્વજ્ઞાન થાય નહિ. II૯૩-૯૪ અવતરણિકા:
उपसंहरन्नाह - અવતરણિકાર્ય -
ઉપસંહાર કરતાં કહે છે – ભાવાર્થ :
શ્લોક-૮૫માં કહ્યું કે અવેદ્યસંવેદ્યપદ મહાત્માઓએ જીતવું જોઈએ, અને ત્યારપછી શ્લોક-૮૬માં બતાવ્યું કે અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાયે છતે પોતાની મેળે જ કુતર્ક નિવર્તન પામે છે. ત્યારપછી શ્લોક-૮૭માં કુતર્કનું અનર્થકારી સ્વરૂપ બતાવ્યું અને શ્લોક-૮૮માં કહ્યું કે કુતર્કમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ નહિ, પરંતુ શ્રત, શીલ અને સમાધિમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ.
તેથી એ ફલિત થયું કે કુતર્કમાં અભિનિવેશને કારણે અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીવે છે, વળી શ્રત, શીલ અને સમાધિમાં અભિનિવેશ કરવો એ અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતવાનો ઉપાય છે. ત્યારપછી ગ્રંથકારે શ્લોક-૯૦માં પ્રામાણિક વ્યવહારને બાધક એવો કુતર્ક કઈ રીતે પ્રવર્તે છે તે બતાવ્યું, અને શ્લોક-૯૧માં પ્રામાણિક પ્રતીતિને બાધક કુતર્ક કઈ રીતે પ્રવર્તે છે તે બતાવ્યું. ત્યારપછી શ્લોક-૯૨માં અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં પ્રવર્તતો કુતર્ક ખરેખર કુતર્ક કેમ છે ? તે સિદ્ધ કર્યું, અને તેની પુષ્ટિ દષ્ટાંત દ્વારા શ્લોક-૯૩-૯૪માં કરી. હવે ઉપસંહાર કરતાં કહે છે –
બ્લોક :
दृष्टान्तमात्रं सर्वत्र यदेवं सुलभं क्षितौ । एतत्प्रधानस्तत्केन स्वनीत्यापोद्यते ह्ययम्।।९५ ।।
