________________
૨૯૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૬ સાધતો કોના વડે નિરાકરણ કરી શકાય? અર્થાત્ કોઈ કુતર્કવાદી વડે નિરાકરણ ન કરી શકાય, એમ પૂર્વશ્લોક સાથે સંબંધ છે. II૯૬ શ્લોકાર્ચ -
જેમ કે બે ચંદ્રના અને સ્વપ્નના વિજ્ઞાનના દષ્ટાંતના બળથી ઊઠેલો જ્ઞાનાતવાદી, સર્વ જ્ઞાનોની નિરાલંબનતાને સાધતો કોના વડે નિરાકરણ કરી શકાય ? અર્થાત્ કોઈ કુતર્કવાદી વડે નિરાકરણ ન કરી શકાય, એમ પૂર્વશ્લોક સાથે સંબંધ છે. IIબ્દો ટીકા :
'द्विचन्द्रस्वप्नविज्ञाननिदर्शनबलोत्थित' इति 'निदर्शनम्'–उदाहरणम्, एतत्सामोपजात: 'निरालम्बनताम्'=आलम्बनशून्यताम्, 'सर्वज्ञानानां'-मृगतृष्णिकाजलादिगोचराणाम् अविशेषेणસામાન્યન, “સાયન્ યથા” નાપોદતે ? Tદ્દા ટીકાર્ય :
વિશ્વન ..... નાપોતે ? | કુતર્કવાદી અન્ય કુતર્કવાદીનું નિરાકરણ કરે તો સ્વનીતિનો વિરોધ આવે, એ વાત “યથા' થી બતાવે છે –
જેમ કે - બે ચંદ્રના અને સ્વપ્નના વિજ્ઞાનના નિદર્શનના=ઉદાહરણના બળથી ઉત્થિત અર્થાત્ ઉદાહરણના સામર્થ્યથી ઊઠેલો એકાંત જ્ઞાતાદ્વૈતવાદી સર્વ જ્ઞાનોની અર્થાત્ ઝાંઝવાના જળ આદિના વિષયવાળા એવા સર્વ જ્ઞાનોતી, નિરાલંબનતાને=આલંબનશૂન્યતાને, અવિશેષથી=સામાન્યથી, સાધતો કોના વડે નિરાકરણ કરી શકાય ?
નોંધ :- ‘સર્વજ્ઞાનાનાં' નું વિશેષણ “મૃતૃવિનમ્નલિવરીમ્' છે, તે વ્યાવર્તક વિશેષણ નથી, પરંતુ સ્વરૂપ ઉપરંજ ક છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જ્ઞાનાદ્વૈતવાદીના મતમાં સર્વ જ્ઞાનો મૃગતૃષ્ણિકાજલાદિ વિષયવાળાં છે.
મૃતૃાિાનનોવેરાન્' માં ‘દિ' પદથી ઇંદ્રજાળ આદિનું ગ્રહણ કરવું. IIછા ભાવાર્થ -
શ્લોક-૯૫માં ઉપસંહાર કરતાં ગ્રંથકારે કહ્યું કે દૃષ્ટાંતમાત્રના બળથી કુતર્કવાદી પોતાને માન્ય પદાર્થની સિદ્ધિ કરતો હોય તો સર્વ પદાર્થો દષ્ટાંતના બળથી અન્ય કુતર્કવાદી સાધી શકે, અને તેનું નિરાકરણ દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થની સિદ્ધિ કરનાર કુતર્કવાદી કરી શકે નહિ. તે વાત પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે -
જેમ શ્લોક-૯૨માં ક્ષણિકવાદીએ અગ્નિ બાળે છે માટે અગ્નિનો બાળવાનો સ્વભાવ છે, એ દૃષ્ટાંતના બળથી, પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ છે માટે અર્થક્રિયા કરે છે તેમ સ્થાપન કર્યું તો તેને જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી કહે કે જેમને તૈમિરિક રોગ થયો છે તેમને આકાશમાં બે ચંદ્ર દેખાય છે. વસ્તુતઃ બે ચંદ્ર નથી, એક ચંદ્ર છે, છતાં જેમ બે ચંદ્રનું જ્ઞાન થાય છે; તેમ જગતમાં બાહ્ય પદાર્થો નથી, છતાં બાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે. વળી જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બીજું દૃષ્ટાંત આપે છે કે સ્વપ્નમાં હાથી-ઘોડા દેખાય છે, વસ્તુતઃ તે વખતે તે સ્થાનમાં હાથી
