________________
૨૫
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૮-૯૯-૧૦૦
અહીં પ્રશ્ન થાય કે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય શેનાથી થઈ શકે ? એથી કહે છે –
આગમથી જ અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય થઈ શકે. તેમાં મુક્તિ આપી કે ચંદ્ર અને સૂર્યના ગ્રહણનો નિર્ણય આગમથી થઈ શકે છે, તેમ અન્ય પણ અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય આગમથી થઈ શકે છે.
ચંદ્ર, સૂર્યના ઉપરાગનો નિર્ણય આગમથી થાય છે, એ વચનથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય આગમથી થાય છે, એવી વ્યાપ્તિ કઈ રીતે નક્કી કરી શકાય ? તેથી કહે છે --
આ લૌકિક અર્થ છે અર્થાતુ લોકમાં એમ કહેવાય છે કે ચંદ્રગ્રહણ અને સૂર્યગ્રહણનો નિર્ણય આગમથી થાય છે; કેમ કે આગમ અતીન્દ્રિય એવા ચંદ્રગ્રહણ-સૂર્યગ્રહણને જે પ્રમાણે બતાવે છે, તે પ્રમાણે જ ચંદ્રગ્રહણાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે આગમ અતીન્દ્રિય એવા ચંદ્રગ્રહણાદિને સત્ય બતાવી શકે છે, તેમ અન્ય પણ જે અતીન્દ્રિય અર્થને આગમ બતાવે છે, તે સત્ય છે, એમ નિર્ણય થઈ શકે છે. જ્યારે ગ્રંથકારને તો એ અભિમત છે કે સર્વજ્ઞકથિત આગમ છે, અને સર્વજ્ઞ રાગ-દ્વેષથી પર છે અને સર્વ વસ્તુને સાક્ષાત્ જોઈ શકે છે. તેથી તેમના વચનથી જ અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય થઈ શકે, તે બતાવવા માટે આ લૌકિક અર્થ છે એમ કહેલ છે. I૯૮-૯૯ll અવતરણિકા :
उपसंहरन्नाह - અવતરણિકાર્ય :
શ્લોક-૯૮-૯૯માં કહ્યું કે વિચારકની પ્રવૃત્તિ અતીન્દ્રિય એવા પુણ્ય, પાપાદિની સિદ્ધિ માટે હોય છે; અને શુષ્ક તર્કથી તેની સિદ્ધિ થાય નહિ, અતીન્દ્રિય અર્થો આગમનો જ વિષય છે. એ કથાનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે – શ્લોક :
एतत्प्रधान: सच्छाद्धः शीलवान योगतत्परः । जानात्यतीन्द्रियानर्थांस्तथा चाह महामतिः ।।१००।।
અન્વયાર્થ :
તપ્રથાન: આગમપ્રધાન સટ્ટી=સાચી શ્રદ્ધાવાળો શત્રવાન્ગશીલવાળો યોજાતત્પર યોગમાં તત્પર અતીન્દ્રિયન કર્થી=અતીન્દ્રિય અર્થોને નાનાતિ જાણે છે ઘ=અને તથા= તે પ્રમાણે પૂર્વમાં કહ્યું તેવો પુરુષ અતીન્દ્રિય અર્થોને જાણે છે, તે પ્રમાણે મહામતિ =પતંજલિ કાઈ કહે છે. ll૧૦૦ || શ્લોકાર્ચ -
આગમપ્રધાન, સાચી શ્રદ્ધાવાળો, શીલવાળો, યોગમાં તત્પર અતીન્દ્રિય અર્થોને જાણે છે; અને તે પ્રમાણે પતંજલિ કહે છે. ll૧૦૦II
