________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૫-૯૬
૨૮૯ અર્થક્રિયા કરે છે, તો તે ક્ષણિકવાદીનું કથન પણ દૃષ્ટાંતના બળથી લોકપ્રતીતિને બાધ કરે તેવા સાધ્યની સિદ્ધિ કરે છે; કેમ કે સર્વ લોકોને પ્રતીતિ છે કે હું ક્ષણસ્થાયી નથી, પરંતુ નાનો હતો ત્યારે જે હું હતો તે જ અત્યારે પણ હું છું, અર્થાત્ હું ક્ષણિક હોત તો નાશ પામી ગયો હોત, અત્યારે પણ છું તે બતાવે છે કે હું ક્ષણિક નથી, આવી પ્રતીતિ સર્વને છે. આમ છતાં અગ્નિના બાળવાના સ્વભાવના અને પાણીના ભીંજવવાના સ્વભાવના દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ સ્વીકારવામાં આવે તો, તેની જેમ જ લોહબુચકના દૃષ્ટાંતથી અગ્નિનો ભીંજવવાનો સ્વભાવ અને પાણીનો બાળવાનો સ્વભાવ પણ સિદ્ધ કરી શકાય છે, જે અસમંજસ છે.
તેથી દષ્ટાંતમાત્રના બળથી જો ક્ષણિકવાદી પદાર્થને ક્ષણિક સિદ્ધ કરી શકતો હોય, તો દૃષ્ટાંતમાત્રથી સાધ્ય એવી કોઈપણ વસ્તુનું અજવાદી પણ સ્થાપન કરે, તો કુતાર્કિક એવો ક્ષણિકવાદી તેનું નિરાકરણ કરી શકે નહિ; કેમ કે દષ્ટાંતના બળથી પોતાના પદાર્થને સિદ્ધ કરવાની તેની નીતિ છે. તેથી દૃષ્ટાંતના બળથી સાધ્યને સિદ્ધ કરનાર એવા અન્યવાદીના મતનું જો તે નિરાકરણ કરે તો તેની પોતાની નીતિનો વિરોધ આવે. તેથી કોઈપણ કુતાર્કિક દૃષ્ટાંતના બળથી કોઈપણ પદાર્થ સ્થાપન કરતો હોય, તો તેનો વિરોધ દૃષ્ટાંતના બળથી પોતાનો પદાર્થ સ્થાપન કરનાર કુતાર્કિક કરી શકે નહિ. Inલ્પા અવતરણિકા -
इहैव दृष्टान्तमाह - અવતરણિતાર્થ :
અહીં જ=દર્શનમાત્રથી પોતાને ઇષ્ટ એવા સાધ્યની સિદ્ધિ કોઈ કરતો હોય તેવા કુતાર્કિક વડે, દષ્ટાંતમાત્રથી અન્ય સાધ્યને સાધતા એવા અત્યનું નિરાકરણ ન થઈ શકે એમાં જ, દાંતને કહે છે - ભાવાર્થ :
ક્ષણિકવાદી, અગ્નિ બાળે છે એ દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે એમ સિદ્ધ કરતો હોય, તો અન્યવાદી દ્વારા અન્ય દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થની અન્ય રીતે સિદ્ધિ કરાતી હોય ત્યારે તેનું નિરાકરણ ક્ષણિકવાદી કરી શકે નહિ; કેમ કે ક્ષણિકવાદીની પોતાની નીતિનો વિરોધ છે. એ કથનમાં દૃષ્ટાંત બતાવે છે – શ્લોક :
द्विचन्द्रस्वप्नविज्ञाननिदर्शनबलोत्थितः ।
निरालम्बनतां सर्वज्ञानानां साधयन् यथा ।।९६।। અન્વયાર્થ :
થા=જેમ કે રિન્દ્રસ્વપ્નવિજ્ઞાનનિવર્ણનવત્નોસ્થિત =બે ચંદ્રના અને સ્વપ્નના વિજ્ઞાનના દાંતના બળથી ઊઠેલો એવો જ્ઞાતાદ્વૈતવાદી સર્વજ્ઞાનાનાં નિરાનનતાં સાથ–સર્વ જ્ઞાતોની નિરાલંબનતાને
