________________
૨૯૨
ટીકાર્ય ઃ
‘સર્વ’......તળ’ ।। જે કારણથી આનાથી=કુતર્કથી, સર્વત્રેવ=સર્વ જ વસ્તુઓમાં, તેવા પ્રકારના દૃષ્ટાંતમાત્રપ્રધાન એવા લોકમાં પ્રતીતિબાધિત સર્વ અસમંજસને=અતિપ્રસંગ હોવાને કારણે સર્વ અસમંજસને=નિરવશેષ સાધ્યને, કુતર્કવાદી પ્રાપ્ત કરે છે; તે કારણથી આવા વડે=કુતર્ક વડે, કંઈ નહિ અર્થાત્ કુતર્કથી સર્યું. ।।૯૭।।
ભાવાર્થ :
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૭-૯૮
કુતર્કથી તત્ત્વની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી, તે બતાવવા માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે કુતર્ક, તેવા પ્રકારના દૃષ્ટાંતમાત્રપ્રધાન એવા પ્રતીતિબાધિત સાધ્યની સિદ્ધિ કરે છે. જેમ ક્ષણિકવાદીએ પદાર્થ એકાંત ક્ષણિક સિદ્ધ કર્યો, તે લોકમાં પ્રતીતિબાધિત છે; અથવા જ્ઞાનાદ્વૈતવાદીએ નિરાલંબન જ્ઞાન સિદ્ધ કર્યું, તે પણ પ્રતીતિબાધિત છે.
વળી કુતર્કથી સાધ્યની સિદ્ધિ કરવામાં અતિપ્રસંગ હોવાને કારણે કુતર્ક અસમંજસ છે=અસંગત છે. જેમ ક્ષણિકવાદી દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થને એકાંત ક્ષણિક સ્થાપન કરે, તો તેની જેમ જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી દૃષ્ટાંતના બળથી નિરાલંબન જ્ઞાન સિદ્ધ કરી શકે. તેથી ક્ષણિકવાદીને નિરાલંબન જ્ઞાન માનવાનો અતિ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. માટે કુતર્કથી સાધ્યને સિદ્ધ ક૨વું અસમંજસ છે.
વળી કુતર્ક દ્વારા સર્વ જ વસ્તુઓમાં સર્વ સાધ્યની સિદ્ધિ કરી શકાય છે. જેમ પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે તેમ સિદ્ધ કરી શકાય, તેમ પાણી ઝેરના સાંનિધ્યમાં મારે છે અને ઔષધના સાંનિધ્યમાં રોગ મટાડે છે, તેમ પણ સિદ્ધ કરી શકાય. તેથી પોતાને જે અભીષ્ટ સાધ્ય હોય તે સર્વ કુતર્કથી સિદ્ધ કરી શકાય છે, પરંતુ યથાસ્થિત પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય નહિ. માટે આ કુતર્કથી સર્યું. IIII
અવતરણિકા :
इतश्चैतदेवमित्याह
અવતરણિકાર્ય :
રૂશ્વ=અને આ બાજુ તા=અતીન્દ્રિય પદાર્થના જ્ઞાનરૂપ શ્રુતજ્ઞાન વ=આ રીતે=આગળમાં બતાવે છે એ રીતે, થાય છે. કૃતિ=ત=એને=અતીન્દ્રિય પદાર્થનું જ્ઞાન આ રીતે થાય છે એને, કહે છે - ભાવાર્થ:
શ્લોક-૮૮માં કહેલ કે કુતર્કમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ નહિ, પરંતુ શ્રુતાદિમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ. ત્યારપછી કુતર્ક કેવો છે તે બતાવીને, કુતર્કથી પ્રતીતિબાધિત એવા પણ સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, માટે કુતર્ક અસમંજસકારી છે એમ બતાવ્યું. હવે બીજી બાજુ બતાવવા માટે કહે છે કે આ બાજુ કુતર્ક અસમંજસકારી છે, તો બીજી બાજુ અતીન્દ્રિય પદાર્થનો બોધ કરાવનારું શ્રુતજ્ઞાન શ્લોક-૯૮-૯૯માં બતાવાશે એવું છે. એને કહે છે –
