________________
૨૮૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૩-૯૪ જે કારણથી વિપ્રકૃષ્ટ પણ લોહચુંબક=દૂર રહેલું પણ લોહને આકર્ષણ કરનાર પથ્થર વિશેષરૂપ લોહચુંબક, સ્વાર્થ કરનાર લોહઆકર્ષણ આદિ સ્વકાર્યકરણશીલ, લોકમાં દેખાય છે, તે કારણથી અગ્નિ પણ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે, અને પાણી પણ અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે, એ રીતે “યત:' તો પૂર્વશ્લોક-૯૩ સાથે સંબંધ છે.
લોહચુંબક પોતાનું કાર્ય કરે છે એ દષ્ટાંત, અગ્નિ ભીંજવે છે ઇત્યાદિ કથનમાં કઈ રીતે સંગત છે? તે સ્પષ્ટ કરે છે :
તે લોહચુંબક, વિપ્રકૃષ્ટ જ સવિકૃષ્ટ નહિ, લોહને જ તામ્રાદિને નહિ, આકર્ષણ જ કરે છે, કાપતો નથી. ‘ત તે કારણથી જે કારણથી લોહચુંબક દૂર રહેલા લોખંડનું જ આકર્ષણ આદિ કરે છે તે કારણથી, ‘'=આ રીતે=જે રીતે લોહચુંબક લોખંડને જ આકર્ષણ આદિ કરે છે તામ્રાદિને નહિ, એ રીતે ‘ગસ્થ રૂવ'=આની જેમ=લોહચુંબકની જેમ, અગ્નિ આદિનું તથાસ્વભાવકલ્પન=પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિતા ભીંજવવાના સ્વભાવનું અને અગ્નિના સાંનિધ્યમાં પાણીના બાળવાના સ્વભાવનું કલ્પન, કોનાથી અટકાવી શકાય ? અર્થાત્ કોઈનાથી ન અટકાવી શકાય, એ પ્રમાણે વિચારવું. I૯૪ના ભાવાર્થ
શ્લોક-૯૨માં ગ્રંથકારે સ્થાપન કર્યું કે પદાર્થની સિદ્ધિ માટે “વસ્તુનો સ્વભાવ આવો છે' એ પ્રમાણે ઉત્તર આપવો એ કુતર્ક છે; કેમ કે સ્વભાવ છદ્મસ્થનો વિષય નથી. વળી એક જ પદાર્થના ક્ષણિક અને નિત્યરૂપ બે પરસ્પર વિરોધી સ્વભાવ વાદી-પ્રતિવાદી દૃષ્ટાંતોના બળથી બતાવે તો, કયો સ્વભાવ સાચો છે ? એમ છદ્મસ્થ ન કહી શકે, તેથી આ કુતર્ક છે; અને તેની પુષ્ટિ માટે શ્લોક-૯૩-૯૪માં કહે છે કે સ્વભાવના બળથી પદાર્થની સિદ્ધિ કરવામાં આવે તો પર એવો નિત્યવાદી સ્વભાવવાદી એવા ક્ષણિકવાદીને કહે કે અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે, અને પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે; કેમ કે અગ્નિનો અને પાણીનો તેવો જ સ્વભાવ છે; તો સ્વભાવથી પદાર્થને સાધનાર ક્ષણિકવાદી અગ્નિનો સ્વભાવ ભીંજવવાનો નથી, એ પ્રકારનું જ્ઞાન પર એવા નિત્યવાદીને કરાવી શકે નહિ; કેમ કે ક્ષણિકવાદીએ દૃષ્ટાંતના બળથી સ્વભાવને સ્વીકારીને પોતાને માન્ય એવા ક્ષણિકવાદનું સ્થાપન કરેલ છે, તેમ પર એવો નિત્યવાદી પણ દૃષ્ટાંતના બળથી ઉપર મુજબનો સ્વભાવ સ્થાપન કરી શકે. તેથી ક્ષણિકવાદી પર એવા નિત્યવાદીને સોગંદ ખાઈને કહે કે અગ્નિનો સ્વભાવ ભીંજવવાનો નથી પણ બાળવાનો છે, અને પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો નથી પણ ભીંજવવાનો છે; અને પર એવો નિત્યવાદી તેના સોગંદને કારણે તે વાત સ્વીકારે તો જ પર એવા નિત્યવાદીને ક્ષણિકવાદી પોતાની વાત સમજાવી શકે. તો ગ્રંથકાર કહે છે કે પર એવા નિત્યવાદીની જેમ ક્ષણિકવાદીને પણ સોગંદ સિવાય અન્ય રીતે સમજાવી શકાય નહિ. તેથી સ્વભાવવાદમાં એકબીજાને સોગંદથી જ સમજાવવાનો માર્ગ છે, અન્ય કોઈ માર્ગ નથી.
વળી પર એવા નિત્યવાદી દ્વારા દૃષ્ટાંતના બળથી અગ્નિ અને પાણીના સ્વભાવની કલ્પના કરાઈ તેને પુષ્ટ કરનારું અનુભવને અનુરૂપ દષ્ટાંત પર એવો નિત્યવાદી બતાવે છે અર્થાત્ પર એવો નિત્યવાદી અગ્નિના અને પાણીના તેવા સ્વભાવની કલ્પના ક્ષણિકવાદીને બતાવે છે, તેમ અગ્નિનો પાણીના સાંનિધ્યમાં
