________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨-૯૩
૨૮૩ પ્રતિક્ષણ દીપકલિકા નશ્વર છે; તેમ સર્વ પદાર્થ પ્રતિક્ષણ નશ્વર છે. આ પ્રકારના ક્ષણિકવાદની સિદ્ધિ અગ્નિ બાળે છે અને પાણી ભીંજવે છે, એ દૃષ્ટાંતના બળથી ક્ષણિકવાદી કરે છે; પરંતુ સ્વભાવના બળથી ક્ષણિકવાદીની જેમ નિત્યવાદી પણ અર્થક્રિયાની સંગતિ કરે છે, તેમ ગ્રંથકારે આ જ શ્લોકમાં પૂર્વે બતાવેલ છે. તેથી ક્ષણિકવાદીનું કથન કુતર્કરૂપ છે તે બતાવવા ગ્રંથકાર કહે છે –
નિધિ - અગ્નિ ઉપર પાણી રાખેલું હોય અને જ્યારે પાણી ગરમ થયેલું હોય તે વખતે તે પાણીનાં પુદ્ગલો સાથે અગ્નિનાં પુદ્ગલો વર્તતાં હોવાથી એમ કહી શકાય કે પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે; કેમ કે અગ્નિનો એવો સ્વભાવ છે. વળી તે સ્થાનમાં જેમ અગ્નિનાં પુદ્ગલો છે તેમ પાણીમાં પણ પુદ્ગલો છે, અને પાણી ગરમ હોવાથી તે બાળે પણ છે. આથી એમ પણ કહી શકાય કે અગ્નિના સાંનિધ્યમાં પાણી બાળે છે; કેમ કે પાણીનો એવો સ્વભાવ છે. આ પ્રકારની લોકપ્રતીતિના બોધવાળી વસ્તુ શ્લોક-૯૪માં બતાવાશે એ લોહચુંબકના દૃષ્ટાંતથી સ્થાપન કરી શકાય છે. માટે આ કથન જેમ કુતર્કરૂપ છે તેમ ક્ષણિકવાદીનું કથન પણ કુતર્કરૂપ છે.
આ દૃષ્ટાંતથી ગ્રંથકારને એ બતાવવું છે કે દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થનો તેવો સ્વભાવ છે તેમ કહીને પદાર્થ ક્ષણિક છે તેમ સિદ્ધ કરવામાં આવે, તો અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે ઇત્યાદિ વિપરીત સ્વભાવની પણ દૃષ્ટાંતના બળથી સિદ્ધિ થઈ શકે. માટે દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ માનવો યુક્ત નથી; કેમ કે સ્વભાવ છદ્મસ્થના જ્ઞાનનો વિષય નથી. માટે શ્લોક-૧૦૧માં બતાવાશે તે રીતે અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં આગમ આદિના બળથી નિર્ણય કરવા માટે પ્રયત્ન કરવાથી તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, પરંતુ કુતર્કથી તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી. II૯૨ા અવતરણિકા -
अमुमेवार्थं विशेषेणाभिधातुमाह - અવતરણિતાર્થ :
આ જ અર્થને વિશેષથી કહે છે –
ભાવાર્થ :
શ્લોક-૯૨ના અંતે ગ્રંથકારશ્રીએ કહ્યું કે જો દૃષ્ટાંતના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે તેમ ક્ષણિકવાદી સ્થાપન કરી શકે, તો એ રીતે દૃષ્ટાંતના બળથી અગ્નિ ભીંજવે છે ઇત્યાદિ વિપરીત પણ સ્થાપન કરી શકાય. તેથી દષ્ટાંતોના બળથી સ્થાપન કરવું એ કુતર્ક છે. એ જ અર્થને વિશેષથી કહેવા માટે કહે છે : શ્લોક :
अतोऽग्निः क्लेदयत्यम्बुसन्निधौ दहतीति च ।। अम्ब्वग्निसन्निधौ तत्स्वाभाव्यादित्युदिते तयोः ।।१३।।
