________________
૨૮૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨ ઉત્થાન :
પૂર્વમાં ગ્રંથકારે સ્થાપન કર્યું કે સ્વભાવને છબસ્થ જાણી શકતો નથી તેથી સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે, તેમ ક્ષણિકવાદી સિદ્ધ કરતો હોય તો પ્રતિવાદી વિપરીત પ્રકારે પણ સ્વભાવની કલ્પના કરી શકે છે. માટે સ્વભાવના બળથી પદાર્થની સિદ્ધિ કરવી એ કુતર્ક છે. હવે તેને પુષ્ટ કરવા માટે ગ્રંથકાર અન્ય યુક્તિ આપે છે : ટીકા -
एवमग्नि: क्लेदयत्यप्सन्निधौ तथाऽऽपो दहन्त्यग्निसन्निधौ तथास्वभावत्वादेव, स्वभाववैचित्र्यानात्रापि लोकबाधामन्तरेणाऽ परो बाधाभावो दृष्टान्तमात्रस्य सर्वत्र सुलभत्वात्, तदेवमसमञ्जसकारी कुतर्क રૂદ્રપર્વ ારા ટીકાર્ય :
gવમનિઃ ....... II આ રીતે= પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ હોવાને કારણે ક્ષણિકવાદી દાંતના બળથી પદાર્થ અર્થક્રિયા કરે છે એમ કહે છે એ રીતે, અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે અને પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે; કેમ કે તથાસ્વભાવપણું જ છે અર્થાત્ અગ્નિનો પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવવાનો જ સ્વભાવ છે, અને પાણીનો અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળવાનો જ સ્વભાવ છે. સ્વભાવના વિચિત્રથી અહીં પણ પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિનો ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે ઇત્યાદિ કથનમાં પણ, લોકબાધા સિવાય બીજી બાધાનો અભાવ છે; કેમ કે દષ્ટાંતમાત્રનું સર્વત્ર સુલભપણું છે. તે કારણથી કુતર્કમાં દષ્ટાંતનું સુલભપણું છે તે કારણથી, આ રીતે-પૂર્વમાં ગ્રંથકારે યુક્તિથી બતાવ્યું કે સ્વભાવથી પદાર્થની સિદ્ધિ કરવામાં સર્વ પદાર્થો વિપરીત રીતે પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે એ રીતે, અસમંજસકારી કુતર્ક છે, એ પ્રકારનું એદંપર્ય છે=પ્રસ્તુત શ્લોકનું તાત્પર્ય છે. II૯૨ાા
અહીં ‘મત્રા' માં ‘પ' થી એ કહેવું છે કે ક્ષણિક સ્વભાવને કારણે અર્થક્રિયા થાય છે તેમ સ્વીકારવામાં તો લોકબાધા છે, પરંતુ પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે ઇત્યાદિ કથનમાં પણ લોકબાધા છે, અન્ય બાધા નથી. ભાવાર્થ :
પદાર્થ ક્ષણિક છે; કેમ કે તે તેનો સ્વભાવ છે, એમ જો પદાર્થના સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે, તેમ સ્વીકારવામાં આવે, તો એ રીતે સ્વભાવના બળથી અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે અને પાણી અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળે છે એમ પણ સ્વીકારી શકાય; કેમ કે અગ્નિનો પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે, અને પાણીનો અગ્નિના સાંનિધ્યમાં બાળવાનો સ્વભાવ છે. સ્વભાવનું વિચિત્રપણું હોવાને કારણે આ પ્રકારના કથનમાં પણ લોકબાધા સિવાય બીજી કોઈ બાધા નથી અર્થાત્ લોક પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે તેમ સ્વીકારતો નથી, પણ પાણી ભીંજવે છે અને અગ્નિ બાળે છે તેમ સ્વીકારે છે. તેથી લોકના સ્વીકારનો આ કથનમાં બાધ થાય છે; તોપણ સ્વભાવના બળથી જો પદાર્થની સિદ્ધિ થતી
