________________
૨૭૯
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨ ઉત્થાન :
પૂર્વમાં ગ્રંથકારે સ્થાપન કર્યું કે સ્વભાવના બળથી પદાર્થનું સ્વરૂપ સ્થાપન કરવામાં આવે તો તે કુતર્ક છે; કેમ કે સ્વભાવ છબસ્થનો વિષય નથી. હવે સ્વભાવના બળથી ક્ષણિકવાદીએ પદાર્થને ક્ષણિક સિદ્ધ કર્યો, તેની સામે પ્રતિવાદી પ્રકારતરથી પણ=“પદાર્થ ક્ષણિક સ્વભાવવાળા છે માટે અર્થક્રિયા કરે છે, તેમ નથી; પરંતુ પદાર્થનો અર્થક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ છે તેથી અર્થક્રિયા કરે છે.” એ રૂપ પ્રકારતરથી પણ, સ્વભાવની કલ્પના કરી શકે છે. માટે સ્વભાવ છદ્મસ્થનો વિષય નથી. તે તથદિ' થી બતાવે છે : ટીકા -
तथाहि-अथ वस्तुस्वभावैरुत्तरं वाच्यमिति सर्वत्रैव तथातत्त्वसिद्धौ वक्तुं पार्यते। कथम्? येन तदर्थक्रियाकरणस्वभावस्तेन तां करोति न पुनः क्षणिकतया, तस्याः सर्वभावेष्वेवाभ्युपगमात्, यतः कुतश्चित्तदर्थक्रियाभावप्रसङ्गात्तत्रिबन्धनाविशेषादिति । ટીકાર્ચ -
તથા દિ-અથ ... વિશેષાિિત વસ્તુના સ્વભાવ વડે ઉત્તર કહેવો જોઈએ, એ પ્રમાણે સર્વત્ર જ= સર્વ સ્થાનોમાં જ, તે પ્રકારની તત્વસિદ્ધિમાં=જે પ્રકારે ક્ષણિકવાદી પદાર્થને ક્ષણિક સ્થાપન કરવા માટે બતાવે છે તે પ્રકારની પોતાની માન્યતા પ્રમાણેના પદાર્થની સિદ્ધિમાં, કહેવું શક્ય છે. કેવી રીતે શક્ય છે ? તેથી કહે છે ?
જે કારણથી તે અર્થક્રિયાકરણસ્વભાવ છે=જે પદાર્થ જે અર્થક્રિયા કરે છે તે પદાર્થમાં તે અર્થક્રિયાકરણસ્વભાવ છે, તે કારણથી, તેનેeતે અર્થક્રિયાને, કરે છે, પરંતુ ક્ષણિકપણાથી નહિ; કેમ કે તેનો અર્થક્રિયાકરણસ્વભાવનો, સર્વ ભાવોમાં પદાર્થોમાં સ્વીકાર છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે પદાર્થ ક્ષણિક છે, માટે અર્થક્રિયા કરે છે, તેમ સ્વીકારીએ તો શું વાંધો ? તેથી પ્રતિવાદી ક્ષણિકવાદીનો પ્રતિવાદી એવો નિત્યવાદી કહે છે :
જે કોઈકતાથી ક્ષણિક હોવાને કારણે અર્થક્રિયા કરે છે એમ સ્વીકારવાને કારણે જે કોઈકતાથી અર્થાત્ ગમે તે પદાર્થથી, તઅર્થક્રિયાના ભાવતો=કોઈક ચોક્કસ જલધારણાદિ અર્થક્રિયાના સદ્ભાવતો, પ્રસંગ હોવાથી, ક્ષણિકપણાને કારણે અર્થક્રિયાકરણસ્વભાવ છે તેમ સ્વીકારી શકાય નહિ, એમ અવય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે ક્ષણિકપણાને કારણે પદાર્થ અર્થક્રિયા કરે છે તેમ સ્વીકારીએ તો, ગમે તે પદાર્થથી તે અર્થક્રિયાની પ્રાપ્તિનો પ્રસંગ કેમ છે ? તેથી કહે છે :
તનિબંધનનું અવિશેષ હોવાથી તે અર્થક્રિયાના અર્થાત્ વિવક્ષિત ક્રિયાના કારણરૂપ ક્ષણિકપણાનું સર્વ પદાર્થોમાં સમાતપણું હોવાથી, ગમે તે પદાર્થથી તે અર્થક્રિયાના સ્વીકારવાનો પ્રસંગ આવે, એમ અવય છે.
ત્તિ' શબ્દ પ્રતિવાદી વડે પ્રકારાંતથી સ્વભાવ કઈ રીતે કલ્પી શકાય છે, તેની યુક્તિની સમાપ્તિ માટે છે.
