________________
૨૮૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨ ભાવાર્થ :
વસ્તુના સ્વભાવ વડે પૂર્વપક્ષી=ક્ષણિકવાદી ક્ષણિકવાદની સિદ્ધિ કરી શકતો હોય તો એ રીતે સર્વ પદાર્થોમાં પૂર્વપક્ષીની જેમ તત્ત્વસિદ્ધિ માટે કહી શકાય.
આશય એ છે કે જેમ ક્ષણિકવાદી ‘વસ્તુનો સ્વભાવ ક્ષણિક છે માટે અર્થક્રિયા કરે છે તેમ કહીને પોતાને માન્ય પદાર્થ સિદ્ધ કરી શકતો હોય, તો તત્ત્વસિદ્ધિમાં સર્વત્ર તે પ્રમાણે કહી શકાય, એમ સ્પષ્ટ કરવા માટે વસ્તુના સ્વભાવનો આશ્રય કરીને ક્ષણિકવાદી વસ્તુને ક્ષણિક સ્થાપન કરે છે, તેમ વસ્તુના સ્વભાવને આશ્રયીને વસ્તુ નિત્ય છે, તેમ પણ કહી શકાય છે, તેમ ગ્રંથકાર બતાવે છે :
જેમ પૂર્વપક્ષી=ક્ષણિકવાદી કહે છે કે “પદાર્થ ક્ષણિક છે માટે અથક્રિયા કરે છે તેમ પ્રતિવાદીઃનિત્યવાદી કહે કે “જે પદાર્થ જે અર્થક્રિયા કરે છે, તે અર્થક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ તે પદાર્થમાં છે, માટે તે પદાર્થ તે અર્થક્રિયા કરે છે, પરંતુ ક્ષણિકપણાને કારણે નહિ. જેમ બીજ અંકુરની અર્થક્રિયા કરે છે, તેથી બીજમાં અંકુરની અર્થક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ છે, તેથી અંકુરની અર્થક્રિયા કરે છે, પરંતુ ક્ષણિક છે માટે અંકુરની અર્થક્રિયા કરતો નથી.'
અહીં ક્ષણિકવાદી કહે કે “સ્થિરવાદી મતમાં તો બધા પદાર્થોમાં અર્થક્રિયા નથી. તેથી કયા પદાર્થોમાં અર્થક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ છે અને કયા પદાર્થોમાં નથી, તે કેમ નક્કી થાય ?' તેથી ગ્રંથકાર કહે છે : અર્થક્રિયા કરવાના સ્વભાવનો સર્વ ભાવોમાં પદાર્થોમાં સ્વીકાર છે. તેથી સર્વ પદાર્થો તે તે અર્થક્રિયા કરવાના સ્વભાવવાળા છે, માટે તે તે અર્થક્રિયા કરે છે, પરંતુ ક્ષણિકપણાને કારણે તે તે અર્થક્રિયા કરતા નથી. આમ સ્વભાવવાદીને-ક્ષણિકવાદીને પ્રતિવાદી=નિત્યવાદી કહી શકે.
વળી સ્વભાવને કારણે પદાર્થ ક્ષણિક છે, તેમ કહેનારાને=ક્ષણિકવાદીને, પ્રતિવાદીઃનિત્યવાદી, દોષ આપતાં કહે છે કે જો પદાર્થ ક્ષણિક હોવાને કારણે અર્થક્રિયા કરતો હોય તો ગમે તે પદાર્થથી ગમે તે અર્થક્રિયા થવાનો પ્રસંગ આવે. તે આ રીતે –
ક્ષણિકવાદી કહે કે બીજ ક્ષણિક હોવાને કારણે અર્થક્રિયા કરે છે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો જેમ બીજથી અંકુરરૂપ અર્થક્રિયા થાય છે, તેમ માટીથી પણ અંકુરરૂપ અર્થક્રિયા માનવાનો પ્રસંગ આવે; કેમ કે બીજમાં અને માટીમાં ક્ષણિકપણું સમાન છે, અને અર્થક્રિયા પ્રત્યે ક્ષણિકપણું હેતુ છે. તેથી અંકુરરૂપ અથક્રિયા પ્રત્યે ક્ષણિકપણું જેમ બીજમાં છે તેમ ક્ષણિકપણું માટીમાં પણ છે. માટે માટીથી પણ અંકુરરૂપ અથક્રિયા સ્વીકારવાનો અતિપ્રસંગ આવે.
આનાથી એ ફલિત થાય કે વસ્તુની સિદ્ધિમાં “સ્વભાવ' અંતિમ ઉત્તર આપવો એ કુતર્ક છે; કેમ કે સ્વભાવ છબસ્થનો વિષય નથી, આથી જ પ્રતિવાદી વિપરીત સ્વભાવની કલ્પના પણ કરી શકે છે. તેથી સ્વભાવના બળથી પદાર્થની સિદ્ધિ કરવી એ કુતર્ક છે, એમ ગ્રંથકારને કહેવું છે.
