________________
૨૭૮
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨
ઉત્થાન :
પૂર્વમાં સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે તેમ એકાંતક્ષણિકવાદીએ સ્થાપન કર્યું, પરંતુ તે તર્ક કુતર્કરૂપ કેમ છે ? તે બતાવવા માટે ગ્રંથકાર કહે છે : ટીકા - ___ 'असावपि' स्वभावः 'तत्त्वतः'=परमार्थेन, 'नार्वाग्दृग्गोचरो'=न छद्मस्थविषयः, 'न्यायाद्' न्यायेन परप्रसिद्धेन, किम्भूतः सन्नित्याह-'अन्यथा' प्रकारान्तरेण, 'अन्येन' प्रतिवादिना, 'कल्पितः' सन्निति ।
ટીકાર્ય :
‘કસીવીપ' ... સન્નતિ ચાયથી=પરપ્રસિદ્ધ એવી યુક્તિથી, અન્યથા=પ્રકારતરથી, અન્ય દ્વારા= પ્રતિવાદી દ્વારા, કલ્પના કરાયો છતો આ પણ સ્વભાવ=પદાર્થમાં રહેલો ક્ષણિક સ્વભાવ, તત્વથી= પરમાર્થથી, અર્વાગ્દગ્ગોચર નથી–છપ્રસ્થનો વિષય નથી. તેથી છદ્મસ્થને નહીં દેખાતા તેવા સ્વભાવના બળથી પદાર્થ ક્ષણિક છે તેમ સ્થાપન કરવું તે કુતર્ક છે, એ પ્રકારનો ગ્રંથકારનો આશય છે. ‘ત્તિ' શબ્દ શ્લોકના અર્થને સ્પર્શનારી ટીકાની સમાપ્તિમાં છે.
અહીં ‘સવિgિ' માં ‘પ' થી એ કહેવું છે કે અતીન્દ્રિય એવા નરક, સ્વર્ગ, મોક્ષ તો છાસ્થનો વિષય નથી, પરંતુ પદાર્થમાં રહેલો સ્વભાવ પણ છદ્મસ્થનો વિષય નથી. ભાવાર્થ :
એકાંતક્ષણિકવાદીએ પદાર્થને ક્ષણિક સ્થાપવામાં અગ્નિ અને પાણીના દૃષ્ટાંતથી સ્થાપન કર્યું કે જેમાં કાર્ય ઉપરથી અગ્નિ અને પાણીનો તેવો તેવો સ્વભાવ નક્કી થાય છે, તેમ પદાર્થની અર્થક્રિયારૂપ કાર્ય ઉપરથી પદાર્થનો ક્ષણિક સ્વભાવ નક્કી થાય છે. તેને ગ્રંથકાર કહે છે કે પદાર્થમાં રહેલો ક્ષણિક સ્વભાવ પણ તત્ત્વથી=પરમાર્થથી છબસ્થ જોઈ શકતો નથી, તેથી તે કુતર્ક છે; કેમ કે જેમ એકાંતક્ષણિકવાદી અર્થક્રિયારૂપ કાર્યના બળથી પદાર્થમાં એકાંત ક્ષણિક સ્વભાવ સ્થાપન કરે છે, તેનાથી વિપરીત સ્વભાવ=નિત્યસ્વભાવ, પ્રતિવાદી દ્વારા પણ અર્થક્રિયાના બળથી કલ્પના કરાય છે. તેથી એ નક્કી થાય કે જેમ એકાંતક્ષણિકવાદી અર્થક્રિયાના બળથી પદાર્થને ક્ષણિક સ્થાપન કરે છે, તેમ પ્રતિવાદી પણ અર્થક્રિયાના બળથી પદાર્થનો વિપરીત સ્વભાવ=નિત્યસ્વભાવ સ્થાપન કરે છે. તેથી પદાર્થનો સ્વભાવ છદ્મસ્થને પ્રત્યક્ષ નથી. જો પદાર્થનો સ્વભાવ છદ્મસ્થને પ્રત્યક્ષ હોય તો પ્રતિવાદી વિપરીત કલ્પના કરી શકે નહીં. જેમ, છબી સફેદ વસ્તુને જોઈને કહે કે આ સફેદ છે, તો કોઈ પ્રતિવાદી તેને યુક્તિથી કાળું છે તેમ કહી શકે નહિ. તેથી નક્કી થાય કે પદાર્થમાં રહેલો સ્વભાવ છદ્મસ્થનો વિષય નથી, માટે સ્વભાવના બળથી પોતાની માન્યતાનું સ્થાપન કરવું તે કુતર્ક છે, એ પ્રમાણે ગ્રંથકાર કહે છે.
