________________
૨૭૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૧-૯૨ ભાવાર્થ :
પૂર્વે ૯૦મા શ્લોકમાં બતાવ્યું કે યક્ ત યોજનાત્મક કુતર્ક અસાર છે, અને તે અસાર કેમ છે ? તે દૃષ્ટાંત દ્વારા યુક્તિથી બતાવે છે :
જેમ કોઈક નૈયાયિક છાત્રને મહાવત કહે છે કે “હાથી મારશે માટે દૂર થા', ત્યારે તે વિકલ્પ પાડે છે કે હાથી મને પ્રાપ્ત કરીને મારશે કે પ્રાપ્ત કર્યા વગર મારશે ? અને જો પ્રાપ્ત કરીને મારશે તો હાથીએ તને મારવો જોઈએ, અને પ્રાપ્ત કર્યા વગર મારશે તો ત્રણે લોકને મારશે. માટે તું અસંબદ્ધ કેમ બોલે છે ?” એમ છાત્ર કહે છે. છાત્રની આ યુક્તિ અનુભવથી દેખાતા ફળથી બાધિત છે; કેમ કે અનુભવથી દેખાય છે કે અગ્રથી પ્રાપ્ત થયેલાને હાથી મારે છે=હાથીને સન્મુખ પ્રાપ્ત એવા પુરુષને હાથી મારે છે, પાછળથી હસ્તાદિ સ્પર્શ દ્વારા પ્રાપ્ત એવા પુરુષને હાથી મારતો નથી. તેથી સર્વ પ્રાપ્તને હાથી મારતો નથી. આ રીતે અનુભવથી દેખાતા પદાર્થનો વિચાર કર્યા વગર માત્ર વિકલ્પની તર્કશક્તિ દ્વારા પદાર્થની વિચારણા કરે છે તે યુક્તિ જાતિપ્રાય છે.
અહીં છાત્રના પ્રસંગમાં ય તદ્દના યોજનાત્મક શબ્દવિકલ્પ અને અર્થવિકલ્પ આ રીતે છે :
જો પ્રાપ્તને હાથી મારશે' એ શબ્દવિકલ્પ છે, ‘તો પ્રાપ્ત એવા તને મારશે” એ અર્થવિકલ્પ છે; અને જો અપ્રાપ્ત એવા મને મારશે' એ શબ્દવિકલ્પ છે, તો અપ્રાપ્ત એવા ત્રણ જગતને મારશે” એ અર્થવિકલ્પ છે.
જાતિપ્રાય કુતર્કમાં જાતિપ્રાયતા શું છે? તે ટીકામાં સ્પષ્ટ કર્યું છે. તેનો અર્થ એ છે કે “પ્રાપ્તને હાથી મારે છે એ પ્રકારના વિકલ્પથી ભિન્નાર્થવાળું ‘સામે રહેલા માણસને હાથી મારે છે એ રૂપ અર્થનું ગ્રહણ થાય તેવા સ્વભાવના સંવેદનનું બધાને વેદન છે. તેવા સ્થાનમાં તર્ગત આકારનું વિકલ્પન=પ્રાપ્તને મારે છે એ પ્રકારના આકારનું વિકલ્પન, જાતિપ્રાય છે. શ્લોકમાં આ દૃષ્ટાંતથી દૃષ્ટ પદાર્થમાં અનુભવવિરુદ્ધ કુતર્ક કેવો છે તે બતાવેલ છે, અને પૂર્વના શ્લોકમાં ગોમય અને પાસના વિકલ્પમાં પ્રામાણિક વ્યવહારની વિરુદ્ધ કુતર્ક કેવો છે તે બતાવેલ છે. હવે પછીના શ્લોકોમાં અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં કુતર્ક કેવો હોય છે તે બતાવશે. II૯૧ી અવતરણિકા - વિખ્ય – અવતરણિકાર્ય :
અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં કઈ રીતે કુતર્ક પ્રવર્તે છે ? તે બતાવવા માટે વિશ્વ'થી સમુચ્ચય કરે છે – શ્લોક :
स्वभावोत्तरपर्यन्त, एषोऽसावपि तत्त्वतः । नार्वाग्दृग्गोचरो न्यायादन्यथाऽन्येन कल्पितः ।।१२।।
