________________
૨૭૪
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૦-૯૧ અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં આગમને પ્રમાણરૂપ સ્વીકારવામાં સુતરૂપ છે. તેથી એવા સ્થાનમાં તે વિકલ્પો કુતર્કરૂપ નથી, તે બતાવવા માટે પ્રાયઃ શબ્દ મૂકેલ છે.
વળી અહીં જેમ અતીન્દ્રિય પદાર્થના વિષયમાં સુતર્ક થઈ શકે છે, તેમ દૃષ્ટ પદાર્થમાં કોઈ વિકલ્પ પાડે કે મનુષ્યના શરીરમાંથી નીકળેલી વિષ્ટા જેમ અશુચિમય છે તેથી ખવાય નહિ, તેમ મૂત્ર પણ અશુચિમય છે માટે પિવાય નહિ, તો તે વિકલ્પ અનુભવને અવિરુદ્ધ છે. તેથી કુતર્ક નથી, પણ સુતર્ક છે. તેની વ્યાવૃત્તિ કરવા માટે પ્રાય: શબ્દ મૂકેલ છે. ll૯૦II અવતરણિકા :વિશ્વ – અવતરણિકાર્ચ -
શ્લોક-૯૦માં કુતર્કની અસારતા બતાવી. તે અસારતા અન્ય રીતે બતાવવા માટે “વિશ્વ' થી સમુચ્ચય કરતાં કહે છે – શ્લોક -
जातिप्रायश्च सर्वोयं, प्रतीतिफलबाधितः ।
हस्ती (व्यापादयतीत्युक्तौ)व्यापादयत्युक्तौ, प्राप्ताऽप्राप्तविकल्पवत् ।।११।। અન્વયાર્થ:
ર=અને સસ્તી વ્યાપાવતી–વરો=ાથી મારશે એ પ્રકારની ઉક્તિમાં પ્રાપ્તાપ્રાપ્તવિશ્વવ=પ્રાપ્તાપ્રાપ્ત વિકલ્પની જેમ પ્રતીતિનવાધિત સવં પ્રતીતિફલબાધિત એવો સર્વ આ અનુભવથી દેખાતું ફળ બાધિત છે જેમાં એવો સર્વ આ કુતર્ક નાતિપ્રાય =જાતિપ્રાય છે=દૂષણના આભાસવાળો છે. ૯૧ શ્લોકાર્ચ -
અને ‘હાથી મારશે’ એ પ્રકારની ઉક્તિમાં પ્રાપ્તાપ્રાપ્ત વિકલ્પની જેમ, અનુભવથી દેખાતું ફળ બાધિત છે જેમાં એવો સર્વ કુતર્ક જાતિપ્રાય છે. ll૯૧|| છે અહીં શ્લોકમાં વ્યાપતિ' પછી ‘તિ' હોવાની સંભાવના છે. તેથી ‘વ્યાપવિયતીત્વવત્તી'પાઠ જોઈએ.
ક વ્યાપારત' એ વર્તમાનકાળનો પ્રયોગ નજીકના ભવિષ્યને બતાવવા માટે છે. ટીકા :
'जातिप्रायश्च'-दूषणाभासप्रायश्च, 'सर्वोऽयं' कुतर्कः 'प्रतीतिफलबाधित' इति कृत्वा, एतदेवाह'हस्ती व्यापादयत्युक्तौ'-मेण्ठेन, किमिवेत्याह ‘प्राप्ताप्राप्तविकल्पवत्' इति । कश्चिन्नैयायिकश्छात्र: कुतश्चिदागच्छन् अवशीभूतमत्तहस्त्यारूढेन केनचिदुक्तः, भोः ! भोः ! त्वरितमपसर : हस्ती
