________________
૨૭૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૦ એ પ્રાપ્ત થાય કે જ્યાં સુધી કુતર્કનો અંશ હોય ત્યાં સુધી અવેદ્યસંવેદ્યપદ પૂર્ણ જિતાયું નથી. તેથી શ્લોક૮૮-૮૯માં બતાવ્યું કે અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતવા માટે યત્ન કરનારે કુતર્કમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ નહિ, પરંતુ શ્રતાદિમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ, જેથી ચાર દષ્ટિવાળા યોગીઓ આગમ કે સત્સંગ દ્વારા અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતી શકે. હવે તે કુતર્ક કેવા સ્વરૂપવાળો છે તે બતાવી તેની અસારતા બતાવે છે :
શ્લોક-૮૭માં કુતર્કનું અનર્થકારીતા સ્વરૂપ બતાવેલ, જ્યારે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં કુતર્કનો આકાર બતાવી તે કુતર્ક અસાર છે તે બતાવે છે : બ્લોક :
अविद्यासङ्गताः प्रायो, विकल्पा: सर्व एव यत् ।
तद्योजनात्मकश्चैष, कुतर्कः किमनेन तत् ।।१०।। અન્વયાર્થ :
સર્વ જીવ વિજ્યE=સર્વ જ વિકલ્પો પ્રયઃ=બહુલતાથી વિદ્યાસાતા: અવિદ્યાસંગત છે ઘ=અને યોગનાત્મક gષ યુકત યક્ તમ્ યોજનાત્મક એવો આ કુતર્ક છે, તતે કારણથી સનેન આના વડે કુતર્ક વડે વિ=શું? અર્થાત્ કુતર્ક નકામો છે. II૯૦ શ્લોકાર્થ :
સર્વ જ વિકલ્પો બહુલતાથી અવિધાસંગત છે, અને યક્ તમ્ યોજનાત્મક=‘જો તો’નું યોજન કરનારો એવો આ કુતર્ક છે, તે કારણથી કુતર્ક વડે શું? અર્થાત્ કુતર્ક નકામો છે. ll૯૦|| ટીકા :
'अविद्यासङ्गताः'=ज्ञानावरणीयादिसम्पृक्ताः, 'प्रायो' बाहुल्येन, 'विकल्पा: सर्व एव'-शब्दविकल्पा अर्थविकल्पाश्च, 'यत्तद्योजनात्मको'-विकल्पयोजनात्मकः 'चैष'-गोमयपायसादिविकल्पनेन 'कुतर्कः'૩ન્નક્ષUTE, “મિનેન ત’– વિષ્યિદિત્યર્થ: ૨૦ ટીકાર્ચ -
‘વદ્યાસંતી' .... વિશ્વકિર્થ: || પ્રાયઃ=બહુલતાથી, સર્વ જ શબ્દવિકલ્પો અને અર્થવિકલ્પો અવિદ્યાસંગત છે=જ્ઞાનાવરણીયાદિ સંપૂક્ત છે=જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મના ઉદયથી સંશ્લિષ્ટ છે, અને યદ્ તદ્ યોજનાત્મક=વદ્ તફ્લા વિકલ્પનો યોજનાત્મક, આ ઉક્ત લક્ષણવાળો કુતર્ક છે.
યદું તદ્ વિકલ્પો કેવા પ્રકારના છે ? તે સ્પષ્ટ કરે છે : ગોમયપાસાદિ વિકલ્પ વડે છાણ અને દૂધ આદિના વિકલ્પ વડે ગાયનું છાણ પણ ગાયના શરીરમાંથી નીકળેલું છે, અને દૂધ પણ ગાયના શરીરમાંથી નીકળેલું છે, માટે છાણ જો ખવાય નહિ
