________________
૨૭૧
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૯-૯૦ શ્લોકમાં પ્રણિધાનનું લક્ષણ કર્યું કે “પ્રધાન ક્રિયાનિઝમધોવૃત્તિકૃપાન, પરોપકારારં વ, વિત્ત પાપવિવર્ણિતમ્ !” તેથી એ ફલિત થયું કે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે કોઈપણ ક્રિયા કરવામાં આવે અને તે ક્રિયામાં પ્રણિધાન આશય પ્રગટ કરવો હોય તો “પરોપકાર કરવાની વૃત્તિ' જોઈએ; અને જે જીવોમાં પરોપકાર કરવાની લેશ પણ વૃત્તિ નથી, તેવા જીવો શાસ્ત્ર ભણે, શીલ પાળે કે અન્ય ધર્મઅનુષ્ઠાનો કરે તોપણ પરમાર્થથી પ્રણિધાનની નિષ્પત્તિ થઈ શકે નહિ. જ્યારે જીવમાં કંઈક સ્વાર્થવૃત્તિ મોળી પડે છે ત્યારે પરોપકાર કરવાની વૃત્તિનો પક્ષપાત પ્રગટે છે. આવા જીવોમાં પણ ક્યારેક સ્વાર્થવૃત્તિ પણ દેખાય, તોપણ પરોપકારવૃત્તિનો પક્ષપાત હોવાથી તે અંશમાં પરોપકારવૃત્તિ બીજરૂપે પણ છે; અને જેમને પરોપકાર કરવામાં અભિનિવેશ પ્રગટે તે જીવો સુંદર ચિત્તવાળા બને છે, અને તેવા જીવોને પ્રણિધાનાદિ આશય પ્રગટી શકે છે.
વળી અહીં કહ્યું કે કુલયોગી વગેરેને શ્રુતાદિનું અવંધ્ય બીજ પરાર્થકરણ સિદ્ધ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ગોત્રયોગીમાં રહેલું પરાર્થકરણ શ્રુતાદિનું અવંધ્યબીજ નથી, અને તેથી યોગમાર્ગમાં સર્વથા અનધિકારી એવા ગોત્રયોગીઓમાં ક્વચિત્ પરાર્થકરણ દેખાય, તોપણ તે શ્રત, શીલ અને સમાધિનું કારણ નથી; અને જેઓ કુલયોગી, પ્રવૃત્તચયોગી અને નિષ્પન્નયોગી છે, તેઓમાં રહેલું પરાર્થકરણ ઉત્તમ ચિત્તની નિષ્પત્તિ દ્વારા શીલ અને સમાધિનું અવંધ્ય બીજ છે.
વળી, આ પરાર્થકરણનું વિશેષણ મૂક્યું કે અન્યના અનુપઘાત દ્વારા પરિશુદ્ધ પરાર્થકરણ શ્રુત, શીલ અને સમાધિનું બીજ છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે વિવેકપૂર્વકનું પરાર્થકરણ કોઈનો ઉપઘાત કરનાર નથી, પરંતુ એકાંતે બધાના હિતને કરનારું છે. જેમ સુસાધુ ભગવાનના વચનના પરમાર્થને જાણીને કેવલ લોકના ઉપકાર અર્થે માર્ગનો બોધ કરાવે છે, જે પ્રવૃત્તિથી કોઈને ઉપઘાત થતો નથી, અને આવું વિવેકવાળું પરાર્થકરણ પોતાનામાં પણ શ્રત, શીલ અને સમાધિની વૃદ્ધિનું પ્રબળ કારણ બને છે. તેથી એ ફલિત થાય કે કુલયોગી વગેરેમાંથી જેને જેટલો વિવેક પ્રગટ્યો હોય તે વિવેક અનુસાર પરાર્થકરણ કરે તો તેનાથી પોતાનામાં શ્રત, શીલ અને સમાધિની અવશ્ય વૃદ્ધિ થાય. માટે મોક્ષના અર્થીએ શ્રત, શીલ અને સમાધિના બીજભૂત પરાર્થકરણમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ. આટલા અવતરણિકા :
कुतर्कासारतामेवाभिधातुमाह - અવતરણિતાર્થ -
કુતર્કની અસારતાને જ બતાવવા માટે કહે છે – ભાવાર્થ :
શ્લોક-૮૫માં ગ્રંથકારે કહેલ કે અવેદ્યસંવેદ્યપદ આધ્ય આદિ ભાવવાળું છે, માટે ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માઓએ સપુરુષના યોગથી અને આગમના સંબંધથી અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતવું જોઈએ; અને તે અવેઘસંવેદ્યપદ જિતાયું છે તેનો નિર્ણય કુતર્કનું અત્યંત નિવર્તન થયું છે તેવું જણાય તો નક્કી થાય. તેથી
