________________
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૮-૮૯
૨૦૯
અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય ક૨વા માટે મુક્તિવાદીઓએ આગમમાં અભિનિવેશ ક૨વો જોઈએ અર્થાત્ સ્વમતિ પ્રમાણે પોતાને ‘આ અતીન્દ્રિય પદાર્થ આમ છે' તેમ જણાયું હોય, તો તે પદાર્થ ‘તેમ જ છે કે નહિ ?' તેનો નિર્ણય કરવા માટે આગમમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ; જેથી પોતાને જણાયેલો પદાર્થ જો આગમાનુસારી હોય તો ‘તે આમ છે’ તેમ અભિનિવેશ થાય, અને જો આગમાનુસારી ન હોય તો આગમમાં અભિનિવેશ હોવાને કારણે સ્વમતિમાં ઊઠેલા ‘તે આમ છે' એવા વિકલ્પમાં અભિનિવેશ થાય નહિ. માટે કુતર્કમાં અભિનિવેશના પરિહાર માટે મુક્તિવાદીઓએ આગમમાં અભિનિવેશ ક૨વો જોઈએ. વળી જેમ અતીન્દ્રિય પદાર્થનો બોધ ક૨વા માટે આગમ ઉપકારક છે માટે તેમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ, તેમ આત્મહિત માટે અત્યંત કારણીભૂત એવા શીલ અને સમાધિમાં પણ મુક્તિવાદીઓએ અભિનિવેશ કરવો જોઈએ, જેથી મોક્ષને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિથી હિત થાય.
અહીં શીલનો અર્થ કર્યો કે ‘૫૨દ્રોહની વિરતિ સ્વરૂપ શીલ છે.' તેથી એ અર્થ પ્રાપ્ત થાય કે જે સાધુ મન, વચન, કાયાને ભગવાનના વચનાનુસાર સંવૃત કરીને ઉચિત પ્રવૃત્તિમાં પ્રવર્તાવે છે, તે સાધુ જગતના જીવમાત્રના દ્રોહથી વિરામ પામેલા એવા શીલવાળા છે; કેમ કે, અસંવૃત એવા મન-વચન-કાયાના યોગથી જગતના જીવોની હિંસા થાય છે, જીવોને પીડા થાય છે, જીવોના કષાયના ઉદ્રેકમાં પોતે નિમિત્ત બને છે; જેથી પરના અહિતને અનુકૂળ એવી મન-વચન-કાયાની તે પ્રવૃત્તિ બને છે. તેનાથી વિરામ પામવું તે શીલ છે; અને આવા શીલમાં અભિનિવેશ રાખવાથી સ્વમતિ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ ક૨વાનો કુતર્ક ઊઠતો નથી, પરંતુ આત્માને સંવૃતચારી બનાવવાનું કારણ બને છે.
વળી મુક્તિવાદીઓએ જેમ મોક્ષના ઉપાયભૂત આગમમાં અને શીલમાં અભિનિવેશ ક૨વો જોઈએ, તેમ ધ્યાનના ફલભૂત એવી નિર્લેપદશારૂપ સમાધિમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ; જેથી અપ્રમાદભાવથી ધ્યાનઅધ્યયનાદિમાં પ્રવૃત્તિ થાય, અને ક્રમે કરીને નિર્લેપદશા પ્રગટે, જેથી જીવ વીતરાગ થઈને આ સંસારથી પર એવા મોક્ષરૂપ ફળને પામે.
સંક્ષેપથી પ્રસ્તુત શ્લોકનું તાત્પર્ય એ છે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થમાં સ્વમતિ અનુસાર ‘આ પદાર્થ આમ છે’ તેવો વિકલ્પ ઊઠે, તો તેમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ નહિ; પરંતુ મોક્ષપ્રાપ્તિના એક ઉપાયભૂત શાસ્ત્ર, શાસ્ત્રાનુસા૨ી ઉચિત ક્રિયારૂપ શીલ, અને ધ્યાનના ફળભૂત એવી નિર્લેપદશારૂપ સમાધિમાં અભિનિવેશ કરવો જોઈએ; જેથી તે ત્રણમાં યત્ન કરવાનું સત્ત્વ ઉલ્લસિત બને અને કુતર્કથી આત્માનું રક્ષણ થાય; અને આ રીતે પ્રયત્ન કરવામાં આવે તો ચાર દૃષ્ટિવાળા મહાત્માઓ કુતર્કને જીતી શકે. II૮૮॥
અવતરણિકા :
શ્લોક-૮૮માં કહ્યું કે મોક્ષના અર્થી જીવોએ મોક્ષના ઉપાયભૂત શ્રુત, શીલ અને સમાધિમાં યત્ન કરવો જોઈએ. હવે શ્રુત, શીલ અને સમાધિની નિષ્પત્તિના અવંધ્ય કારણરૂપ પાર્થકરણમાં પણ અભિનિવેશ કરવો જોઈએ, તે બતાવે છે; જેથી તેમાં કરાયેલા અભિનિવેશથી શ્રુત, શીલ અને સમાધિ પ્રગટે, અને તેના કારણે મોક્ષરૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય.
