________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૧
૨૭૫ व्यापादयति इति च । तथाऽपरिणतन्यायशास्त्र आह 'रे रे बठर ! किमेवं युक्तिबाह्यं प्रलपसि ! तथाहि - "किमयं प्राप्तं व्यापादयति किं वाऽप्राप्तमिति ? आद्यपक्षे भवत एव व्यापत्तिप्रसङ्गः, प्राप्तिभावात्-द्वितीय पक्षे तु त्रैलोक्यस्य, अप्राप्त्यविशेषात्" एवं यावदाह तावद्धस्तिना गृहीतः स, कथमपि मेण्ठेन मोचित इति । जातिप्रायता (च) सर्वत्र भिन्नार्थग्रहणस्वभावसंवेदनवेदने तद्गताकारविकल्पनस्यैवम्प्रायत्वादिति चर्चितमन्यत्र ।।११।। ટીકાર્ય -
જ્ઞાતિપ્રાયગ્ર'... તમન્યત્ર I અને અનુભવથી દેખાતું ફળ બાધિત છે, એથી કરીને સર્વ આ કુતર્ક જાતિપ્રાય છે=દૂષણના આભાસપ્રાય છે અર્થાત્ દૂષણના આભાસવાળો છે. એને જ કહે છેઃ કુતર્ક પ્રતીતિફળબાધિત છે એને જ કહે છે= હાથી હણશે' એ પ્રકારની મહાવત વડે બોલાયેલી ઉક્તિમાં પ્રાપ્તાપ્રાપ્ત વિકલ્પની જેમ કુતર્ક પ્રતીતિફળબાધિત છે, એમ અન્વય છે.
તિ’ શબ્દ શ્લોકના અર્થને બતાવનાર ટીકાની સમાપ્તિમાં છે. કોઈક ઠેકાણેથી આવતો કોઈક તૈયાયિક છાત્ર અવશીભૂત મત્ત હાથી ઉપર આરૂઢ થયેલા એવા કોઈક વડે કહેવાયો - રે, રે, હાથી હણશે, અને એથી તું જલદી દૂર થા.'
અને અપરિણતન્યાયશાસ્ત્રવાળો છાત્ર કહે છે – “રે, રે, બઠર ! આ રીતે યુક્તિબાહ્ય શું બોલે છે?” તે યુક્તિ તથાદિ થી બતાવે છે – “શું આ પ્રાપ્ત મારશે કે અપ્રાપ્તને ?'
તિ' શબ્દ વિકલ્પદ્રયની સમાપ્તિ માટે છે. આવપક્ષમાં=પ્રથમ વિકલ્પમાં, તને જ વ્યાપતિનો પ્રસંગ છે તને જ મરણનો પ્રસંગ છે; કેમ કે પ્રાપ્તિનો સદ્ભાવ છે.
વળી બીજા પક્ષમાં ત્રણ લોકની વ્યાપતિનો પ્રસંગ આવશે ત્રણ લોકને મરણનો પ્રસંગ આવશે; કેમ કે અપ્રાપ્તિ અવિશેષ છે=જેમ મારી હાથી દ્વારા અપ્રાપ્તિ છે તેમ ત્રણ લોકના સર્વ પદાર્થોની અપ્રાપ્તિ છે. તેથી ત્રણે લોકને મરણનો પ્રસંગ આવશે એમ અવય છે.
આ પ્રમાણે જેટલામાં કહે છે તેટલામાં હસ્તી દ્વારા તે ગ્રહણ કરાયો અને કોઈક રીતે મહાવત દ્વારા મુકાવાયો. ‘ત્તિ' શબ્દ કથાની સમાપ્તિ માટે છે. ભિક્ષાર્થ ગ્રહણ સ્વભાવના સંવેદનના વેદનમાં-પ્રસ્તુત દષ્ટાંતમાં પ્રાપ્તાવચ્છેદનથી ભિન્નાર્થ એવું અગ્રાવચ્છેદત હસ્તીથી પ્રાપ્ત એવા પુરુષના વ્યાપાદરૂપ અર્થગ્રહણ સ્વરૂપ સ્વભાવના સંવેદનનું વેદન છે તેમાં, તદ્ગત આકારના વિકલ્પતનું અગ્રાવચ્છેદન નહિ, પરંતુ પ્રાપ્તાવચ્છેદન આકારના વિકલ્પનનું, એવંપ્રાયપણું હોવાથી કુતર્કપણું હોવાથી, સર્વત્રવત્ તદ્ વિકલ્પાત્મક સર્વ કુતકમાં, જાતિપ્રાયતા છે, એ પ્રમાણે અન્યત્ર ચર્ચિત છે. ll૯૧II
