________________
૨૭૩
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૦ તો દૂધ પણ પિવાય નહિ; અને જો દૂધ પિવાય તો છાણ પણ ખવાય, એ પ્રકારના યક્ તદ્ યોજનાત્મક=જો તો યોજનાત્મક વિકલ્પ વડે આ કુતર્ક પ્રવર્તે છે. ત—તે કારણથી, આના વડે શું?= કંઈ નથી અર્થાત્ નકામો છે. II૯૦||
જ્ઞાનાવરીયાતિસમૃવત્તા:' થી એ કહેવું છે કે કુતર્ક કોઈક પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના ઉદય અને કોઈક પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમથી સંશ્લિષ્ટ છે અર્થાત્ યદું તના વિકલ્પના યોજનને અનુરૂપ જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ક્ષયોપશમ વર્તે છે, અને પ્રતીતિને અનુરૂપ પદાર્થને ન જોઈ શકે તેવો જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ઉદય વર્તે છે. આથી કુતર્કમાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના ઉદયથી અનુવિદ્ધ તથા પ્રકારનો મતિજ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ વર્તે છે. અહીં આદિથી મોહનીયકર્મ લેવું. ભાવાર્થ :
અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં કુતર્ક કઈ રીતે પ્રવર્તે છે તે બતાવવા માટે દુષ્ટ પદાર્થોમાં અનુભવની વિરુદ્ધ કુતર્ક કઈ રીતે પ્રવર્તે છે તે બતાવે છે, અને આ કુતર્કો શબ્દના વિકલ્પરૂપ હોય છે અને અર્થના વિકલ્પરૂપ હોય છે, તે બતાવે છે.
જેમ પ્રસ્તુતમાં કોઈએ શબ્દથી વિકલ્પ પાડ્યો કે “ગાયના શરીરમાંથી નીકળેલું છાણ જો ખવાય નહિ તો ગાયના શરીરમાંથી જ નીકળેલું દૂધ પણ પિવાય નહિ.' આ સ્થાનમાં ગાયના શરીરમાંથી નીકળેલું છાણ ખવાય નહિ એ શબ્દવિકલ્પરૂપ છે, અને તે રીતે ગાયના શરીરમાંથી નીકળેલું દૂધ પિવાય નહિ એ અર્થવિકલ્પરૂપ છે; અને આ કુતર્કમાં થતા શબ્દવિકલ્પો અને અર્થવિકલ્પો પ્રતીતિને બાધ કરનારા હોવાથી અસાર છે. તે રીતે અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં પણ કુતર્કો પ્રવર્તે છે, જે અસાર છે, જેનું સ્વરૂપ ગ્રંથકાર સ્વયં આગળ બતાવવાના છે.
અહીં પ્રાયઃ કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે યક્ તમ્ યોજનાત્મક શબ્દવિકલ્પો અને અર્થવિકલ્પો પણ જે અનુભવને અનુરૂપ છે તે કુતર્ક નથી, પણ સુતર્ક છે. જેમ, આત્મા સાધના કરીને સંસારમાંથી મોક્ષમાં જાય છે તે કોઈ દેખાતો પદાર્થ નથી. તે સ્થાનમાં વિચારક વિચારે તો એ પણ દેખાય કે જેમ માટી અને સુવર્ણ અનાદિથી મિશ્રિત છે તોપણ પ્રક્રિયાથી શુદ્ધ થઈ શકે છે, તેમ આત્મા પણ સાધના કરીને કર્મરહિત થઈ શકે છે; પરંતુ આ દૃષ્ટાંતમાત્રના બળથી આત્મા યોગની પ્રક્રિયાથી કર્મરહિત થઈ શકે છે તેમ માની શકાય નહિ; કેમ કે સુવર્ણમાં તે પ્રકારે થતું હોય એટલામાત્રથી આત્મામાં પણ તેની જેમ શુદ્ધિની ક્રિયાથી શોધન થાય છે, તેમ નક્કી થાય નહિ; પરંતુ સર્વ યોગીઓ મોક્ષની વાતો કરે છે, સર્વ દર્શનકારોને મોક્ષ માન્ય છે, અને કહે છે કે કોઈક સર્વજ્ઞ પુરુષે ‘સાધના કરીને આત્મા મોક્ષમાં જાય છે' તેમ જોયું છે, અને તેમનાં વિશ્વસનીય વચનોથી સર્વ યોગીઓને માન્ય થયું છે. આથી સર્વ દર્શનકારો સંસારમાં સાધના કરીને મોક્ષ મેળવવાનો ઉપદેશ આપે છે, મોક્ષ છે, મોક્ષનો આસન્ન ઉપાય સર્વજ્ઞત્વ છે અને તેનો ઉપાય અસંગભાવ છે, એમ કહેનાર સર્વજ્ઞ છે, તેમ કહે છે. તેથી મોક્ષના સ્વીકારમાં, તેના ઉપાયરૂપ સર્વજ્ઞત્વના સ્વીકારમાં અને સર્વજ્ઞત્વની પ્રાપ્તિના ઉપાયરૂપ અસંગભાવના સ્વીકારમાં સર્વ દર્શનકારોની એકવાક્યતા છે. તેથી તેને કહેનારાં આગમવચનો પ્રમાણરૂપ છે. માટે એ પ્રકારના યદુ ત યોજનાત્મક શબ્દના અને અર્થના વિકલ્પો
