________________
૨૮૨
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૯૨ હોય, તો અહીં પણ સ્વભાવના બળથી અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે તેમ સિદ્ધ થઈ શકે; કેમ કે દૃષ્ટાંતમાત્રનું સર્વત્ર સુલભપણું છે અર્થાત્ અગ્નિ પાણીના સાંનિધ્યમાં ભીંજવે છે, તેની સિદ્ધિ કરવા માટે દૃષ્ટાંત જોઈતું હોય તો પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તે સ્વયં ગ્રંથકાર શ્લોક-૯૪માં બતાવવાના છે.
આનાથી એ કહેવું છે કે જો ક્ષણિકવાદી, અગ્નિ બાળે છે તેમાં અગ્નિનો બાળવાનો સ્વભાવ છે, એ દષ્ટાંતના બળથી પદાર્થમાં ક્ષણિક સ્વભાવની સિદ્ધિ કરતો હોય, તો ગ્રંથકાર કહે છે કે શ્લોક-૯૪માં બતાવાશે એ લોહચુંબકના દૃષ્ટાંતને ગ્રહણ કરીને શ્લોક-૯૩માં બતાવાશે, એ યુક્તિથી પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે ઇત્યાદિ પણ માની શકાય. વળી આ સ્થાનમાં જેમ લોકબાધા છે, તેમ સ્વભાવના બળથી પદાર્થના ક્ષણિકત્વના સ્વીકારવામાં પણ લોકબાધા છે. તે આ રીતે –
જેમ –
અગ્નિ બાળે છે પાણી ભીંજવે છે; કેમ કે અગ્નિનો બાળવાનો સ્વભાવ છે અને પાણીનો ભીંજવવાનો સ્વભાવ છે, એ દૃષ્ટાંતને ગ્રહણ કરીને એકાંતક્ષણિક પદાર્થ માનવામાં લોકપ્રતીતિનો બાધ હોવા છતાં=સર્વ લોકોને પ્રતીત છે કે બાલ્યાવસ્થામાં જે હું હતો તે જ હું યુવાવસ્થામાં છું, એ પ્રકારની લોકપ્રતીતિનો બાધ હોવા છતાં, પદાર્થનો એકાંતક્ષણિક સ્વભાવ છે એમ ગાથા-૯૨માં બતાવ્યું એ પ્રમાણે ક્ષણિકવાદી સ્થાપન કરે છે. તેમ –
ગાથા-૯૪માં બતાવાશે, એ પ્રકારના લોહચુંબકના દૃષ્ટાંતને ગ્રહણ કરીને લોકપ્રતીતિનો બાધ હોવા છતાં એમ કહી શકાય કે પાણીના સાંનિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે અને અગ્નિના સાંનિધ્યમાં પાણી બાળે છે, તો તે લોહબૂચકના દૃષ્ટાંતથી કરેલા કથનનું ક્ષણિકવાદી નિરાકરણ કરી શકે નહિ.
આ રીતે શ્લોકનો અર્થ કર્યા પછી તે આખા કથનનો ફલિતાર્થ બતાવતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે “આ રીતે અસમંજસકારી કુતર્ક છે' એ પ્રકારનું પ્રસ્તુત શ્લોકનું ઔદંપર્ય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે ક્ષણિકવાદ કહે છે કે દરેક પદાર્થ પ્રતિક્ષણ કોઈક અર્થને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી તે અર્થને કરવારૂપ અર્થક્રિયા કરે છે. જેમ, બીજમાંથી અંકુર થાય છે ત્યારે અંકુરરૂપ અર્થને કરવાની ક્રિયા બીજ કરે છે, અને અંકુર થાય છે ત્યારે બીજ હોતું નથી; તેથી અંકુરરૂપ અર્થક્રિયાને કરનાર બીજ ક્ષણિક છે, અને તેમાં તે યુક્તિ આપે છે કે જેમ અગ્નિનો સ્વભાવ બાળવાનો છે તેથી બાળવાની અર્થક્રિયા છે, તેમ બીજનો ક્ષણિક સ્વભાવ છે તેથી અંકુરરૂપ અર્થક્રિયા કરે છે. જો ક્ષણિક સ્વભાવ ન હોય તો અંકુરરૂપ અર્થક્રિયા કરે નહિ. વળી જેમ બીજથી અંકુર થતો દેખાય છે, તેમ એક દીપકલિકા પ્રગટ થયા પછી પ્રતિક્ષણ ઉત્તર ઉત્તરની દીપકલિકાને પ્રગટ કરે છે, તેમાં પણ પ્રથમ દીપકલિકાનો ક્ષણિક સ્વભાવ છે, આથી પોતાના સદશ બીજી દીપકલિકાને પ્રગટ કરે છે; અને જો પ્રથમ દીપકલિકાનો ક્ષણિક સ્વભાવ ન હોત તો બીજી ક્ષણમાં બે દીપકલિકાની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ, પરંતુ ઉત્તર ક્ષણમાં પણ તત્ સદશ દીપકલિકા દેખાય છે. ફક્ત પૂર્વસદશ દીપકલિકા હોવાથી ભ્રમ થાય છે કે દીપકલિકા દીર્ઘકાળસ્થાયી છે. વસ્તુતઃ
