________________
૨૦૬
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૭
શ્લોકાર્થ ઃ
બોધ માટે રોગ, શમ માટે અપાય, શ્રદ્ધાનો ભંગ કરનાર, અભિમાનને કરનાર એવો કુતર્ક અંતઃકરણનો અનેક પ્રકારે પ્રગટ ભાવશત્રુ છે. II૮૭
ટીકા ઃ
‘વોયરો: ’-તઘથાવસ્થિતોપઘાતમાવાત્, ‘શમાઽપાવ:'-અસમિનિવેશનનવાત્, ‘શ્રદ્ધામઙ્ગા' आगमार्थाऽप्रतिपत्ते:, 'अभिमानकृत्' मिथ्याभिमानजनकत्वात्, एवं 'कुतर्क' आगमनिरपेक्ष इत्यर्थः, જિમિત્યાદ‘ચેતત:’=અન્ત:રાસ્ય ‘માવશત્રુ:' - પરમાર્થરિપુ: ‘અને થા’-આર્થાપવાાતિગરબાનું ||૮૭||
ટીકાર્ય :
‘વોવરોનઃ’
આર્યાપવાનાવિારગામ્ ।। (૧) કુતર્ક, બોધ માટે રોગ છે; કેમ કે તેનાથી યથાવસ્થિત બોધનો ઉપઘાત થાય છે.
(૨) કુતર્ક, શમ માટે અપાય છે; કેમ કે અસદ્ અભિનિવેશનું જનકપણું છે.
(૩) કુતર્ક, શ્રદ્ધાનો ભંગ કરનાર છે; કેમ કે આગમના અર્થમાં અપ્રતિપત્તિ છે=અસ્વીકાર છે. (૪) કુતર્ક, અભિમાનને કરનારો છે=પોતે તર્કથી વસ્તુ જોઈ શકે છે તેવા અભિમાનને કરનારો છે; કેમ કે મિથ્યાઅભિમાનનું જનકપણું છે.
આ રીતે=પૂર્વમાં વર્ણન કર્યું એ રીતે, આગમનિરપેક્ષ એવો કુતર્ક ચિત્તનો=અંતઃકરણનો, અનેક પ્રકારે ભાવશત્રુ છે=૫રમાર્થશત્રુ છે; કેમ કે આર્ય અપવાદાદિ=આર્ય અપલાપાદિ કરાવનાર છે. II૮૭।। * અહીં આર્યાપવવાર્તા માં ‘આવિ’ પદથી આર્યના કથનની નિંદા ગ્રહણ કરવી.
ભાવાર્થ :
(૧) અવેઘસંવેદ્યપદને કારણે જીવમાં જે કુતર્ક પ્રગટે છે તે જીવના બોધ માટે રોગ જેવો છે; કેમ કે રોગથી જેમ શરીરનું યથાવસ્થિત સ્વરૂપ ઉપઘાત પામે છે, તેમ કુતર્કથી બોધના યથાવસ્થિત સ્વરૂપનો ઉપઘાત થાય છે. આથી દૃષ્ટિ બહારના જીવો કુતર્ક કરીને પોતાના બોધને મલિન કરે છે, અને દૃષ્ટિવર્તી જીવો પણ સ્વસ્વદર્શનના રાગથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં યથાતથા વિકલ્પ કરીને ઊઠતા કુતર્ક દ્વારા પોતાના બોધને ઉપઘાત કરે છે.
(૨) વળી કુતર્ક શમ માટે અપાય છે અર્થાત્ અનર્થને ક૨ના૨ો છે. જીવનો બોધ જીવને હિતમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે, અને જે જીવને સમ્યગ્બોધ છે તે જીવનો બોધ તેના હિતરૂપ એવા શમપરિણામમાં યત્ન કરાવે છે; કેમ કે સમ્યગ્બોધમાં જીવને દેખાય છે કે ‘શમભાવનો પરિણામ જ જીવનું એકાંતે કલ્યાણ કરનાર છે, અને તેનાથી વિપરીત એવો અશમભાવ જીવ માટે અનર્થને કરનારો છે.' તેથી સાચો બોધ શમભાવને પ્રગટ
