________________
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૬-૮૭
૨૫ યોગની ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો આત્મકલ્યાણ માટે તપ-સંયમમાં યત્ન કરતા હોય, આમ છતાં અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાયું નથી, તેથી તેઓમાં કંઈક કુતકરૂપી વિષમગ્રહ વર્તે છે. તેથી શાસ્ત્રના પદાર્થો સ્વમતિ પ્રમાણે જોડીને પોતાની ઉત્તમ સંયમની ક્રિયાને કંઈક નિષ્ફળ કરે છે. તેથી તેઓમાં વર્તતો કુતર્કરૂપી વિષમગ્રહ દૃષ્ટ અપાયનો હેતુ છે.
વળી જેઓ દૃષ્ટિની બહારના છે તેઓમાં તો અવેઘસંવેદ્યપદ પણ અત્યંત છે, અને તેના કારણે તેઓમાં કુતર્કશક્તિ પણ અતિશયિત છે, જેથી પરમ કલ્યાણના કારણભૂત એવી તપ-સંયમની પ્રવૃત્તિ પણ તેઓ કરતા નથી; અને ક્વચિતું કરે તો પણ સંસારના અનર્થકારી ફળમાં પર્યવસાન પામે છે. આ રીતે કલ્યાણને અર્થે કરાતી ઉત્તમ પ્રવૃત્તિને પણ નિષ્ફળ કરાવનાર આ કુતર્ક છે, તેથી દષ્ટ અપાયનો હેતુ છે.
અહીં ટીકામાં કહ્યું કે પરમાર્થથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાયે છતે કુતર્કવિષમગ્રહ સ્વતઃ નિવર્તન પામે છે. તેમાં હેત આપ્યો કે “નિમિત્તના અભાવમાં નૈમિત્તિકનો અભાવ છે. તેનાથી એ કહેવું છે કે જીવમાં વર્તતું. અવેદ્યસંવેદ્યપદ એ કુતર્ક કરવાનું નિમિત્ત કારણ છે. જ્યારે જીવ વિશિષ્ટ પુરુષના સંગ દ્વારા કે આગમના યોગથી અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતી લે છે, ત્યારે કુતર્કને કાઢવા માટે પરોપદેશની જરૂર રહેતી નથી; કેમ કે કુતર્કનું નિમિત્ત અવેદ્યસંવેદ્યપદ જીતવાથી, નિમિત્ત જતાં નૈમિત્તિક એવો કુતર્ક રહેતો નથી. IIટકા અવતરણિકા :
किंविशिष्टोऽयमित्याह - અવતારણિયાર્થ:
કેવા પ્રકારનો વિશિષ્ટ આકુતર્ક છે? તિ=ણતએને, કહે છે – ભાવાર્થ
શ્લોક-૮૬માં કહ્યું કે અવેદસંવેદ્યપદ નિવર્તન પામે તો કુતર્ક અત્યંત નિવર્તન પામે છે. તેથી પ્રશ્ન થાય કે કુતર્ક કેવો છે ? તે બતાવવા માટે કુતર્કની અનર્થકારિતાનું સ્વરૂપ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવે છે : શ્લોક -
बोधरोगः शमाऽपाय:, श्रद्धाभङ्गोऽभिमानकृत् । कुतर्कश्चेतसो व्यक्तं, भावशत्रुरनेकधा ।।८७।।
અન્વયાર્થ :
વાઘરોડા: શમાડપાય: શ્રદ્ધામfમમાનવૃત્ કુતબોધ માટે રોગ, શમ માટે અપાય, શ્રદ્ધાનો ભંગ કરનાર, અભિમાન કરનાર એવો કુતર્ક વેતસ =ચિત્તનોઅંતઃકરણનો ગા =અનેક પ્રકારે વ્યવā=પ્રગટ ભાવેશત્રુ=ભાવશત્રુ છે. I૮૭ના
