________________
૨૬૪
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૮૬ વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ અવેદ્યસંવેદ્યપદવાળા જીવો પણ માત્ર વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો કંઈક તત્ત્વની વિચારણા કરીને અવેદ્યસંવેદ્યપદને શિથિલ કરે છે, તોપણ પરમાર્થથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાયું નથી; પરંતુ યોગીઓ પાસેથી અવેઘસંવેદ્યપદની અનર્થકારિતાને જાણીને પુરુષના યોગથી કે આગમથી તે ચાર દૃષ્ટિવાળા જીવો પરમાર્થથી અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતે ત્યારે તેઓમાં રહેલો કુતર્કરૂપી વિષમગ્રહ નિયમથી અત્યંત વિવર્તન પામે છે.
અહીં નિયમથી કહેવાથી એ ફલિત થયું કે અવેઘસંવેદ્યપદ જિતાય એટલે નિયમા કુતર્કવિષમગ્રહ દૂર થાય છે; અને અત્યંત કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે ચાર દૃષ્ટિવાળાઓને પણ કંઈક કુતર્કવિષમગ્રહ દૂર થયો છે, તોપણ અત્યંત દૂર થયો નથી, પરંતુ પરમાર્થથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાઈ જાય ત્યારે કુતર્કવિષમગ્રહ સર્વથા નિવર્તન પામે છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે અવેદ્યસંવેદ્યપદ જિતાવાને કારણે સર્વથા કુતર્કવિષમગ્રહ કેમ નિવર્તન પામે ? તેથી ગ્રંથકાર કહે છે :
જીવમાંથી અવેદ્યસંવેદ્યપદ ચાલ્યું જાય છે ત્યારે જીવને સમ્યજ્ઞાનનો યોગ થાય છે અર્થાત્ ત્યારે તેનામાં તેવી નિર્મળ પ્રજ્ઞા પ્રગટે છે કે જેથી તેના બોધમાં પદાર્થને પ્રામાણિક રીતે જોવાની જ્ઞાનશક્તિ પ્રગટે છે. તેથી તેના સમ્યજ્ઞાનમાં તેને દેખાય છે કે “અતીન્દ્રિય પદાર્થો છદ્મસ્થના જ્ઞાનના વિષય નથી, અને સ્વમતિ પ્રમાણે યથાતથા અતીન્દ્રિય અર્થો જોડવાથી તે પ્રાપ્ત થતા નથી, પરંતુ જે પુરુષ સર્વ પદાર્થોને સાક્ષાત્ જુએ છે એવા સર્વજ્ઞના વચનથી અતીન્દ્રિય પદાર્થો જણાઈ શકે છે. માટે પરલોક અર્થે જે કંઈ યત્ન કરવાનો છે, તેમાં અતીન્દ્રિય પદાર્થોને કહેનારા આગમવચનાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, પરંતુ સ્વમતિ અનુસાર નહિ.” આવું સમ્યજ્ઞાન પ્રગટેલ હોવાથી આગમપ્રામાણ્યનો બોધ થાય છે. તેથી તે પુરુષ યત્નપૂર્વક અવેદ્યસંવેદ્યપદને જીતી લે ત્યારે આગમના પ્રામાણ્યના બળથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરવા પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ સ્વમતિના વિકલ્પથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જાણવા પ્રયત્ન કરતો નથી.
અતીન્દ્રિય પદાર્થોને જાણવાના વિષયમાં કુતર્કવિષમગ્રહ એટલે સ્વમતિ પ્રમાણે વિકલ્પ કરીને અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરવાની મતિ. આગમપ્રામાણ્યનો સ્વીકાર કરવાથી કુતર્કરૂપી વિષમગ્રહ રહેતો નથી, તેથી મતિવિકલ્પો દૂર થાય છે.
અહીં કુતર્કને સ્પષ્ટ કરવા માટે ટીકામાં બતાવ્યું કે “દષ્ટ અપાયનો હેતુ હોવાને કારણે ગ્રહના જેવો ગ્રહ છે. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે જેમ કોઈ પુરુષ ભૂત આદિથી ગૃહીત થયો હોય ત્યારે તે ગ્રહ=ભૂતનો વળગાડ તેના માટે દૃષ્ટ અપાયનો હેતુ છે=પ્રત્યક્ષ અનર્થનો હેતુ છે, તેમ જે જીવો અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં કુતર્કો કરે છે તેઓ તે કુતર્કથી વિપરીત બોધ કરીને આત્મકલ્યાણની પ્રવૃત્તિ યથાતથા કરે છે, જે તેઓના હિતને બદલે અહિતનું કારણ બને છે; કેમ કે જે હેતુ માટે તે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે ફળને તે પ્રવૃત્તિથી તે મેળવી શકતો નથી, અને તે પ્રવૃત્તિથી તે ફળની અપ્રાપ્તિનું કારણ તેનામાં રહેલો કુતર્કનો પરિણામ છે. માટે કુતર્ક દૃષ્ટ અપાયનો હેતુ હોવાથી ગ્રહના જેવો ગ્રહ છે.
