________________
૨૦૦
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૬૦ ટીકા -
'इत्थम्'-एवं 'सदाशयोपेतः' सन्, 'तत्त्वश्रवणतत्पर' एतत्प्रधान:, 'प्राणेभ्यः परमं धर्म बलादेव प्रपद्यते' तत्स्वभावत्वात्, अतः एव न योगोत्थानमस्य ।।६० ।। ટીકાર્ય :
ફથ' . લોથાનમય / સ્થ-વં આ રીતે શ્લોક-૫૯માં બતાવ્યું એ રીતે, સદાશયથી યુક્ત, તત્વશ્રવણમાં તત્પર તત્વશ્રવણપ્રધાન એવા ચોથી દષ્ટિવાળા યોગી, પ્રાણથી શ્રેષ્ઠ એવા ધર્મને બળથી જ અત્યંત, સ્વીકારે છે; કેમ કે તસ્વભાવપણું છે ધર્મને અત્યંત સ્વીકાર કરવાનું સ્વભાવપણું છે. આથી જ=ચોથી દષ્ટિવાળા યોગી ધર્મને અત્યંત સ્વીકારે છે આથી જ, આને=ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીને, યોગમાં યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિમાં, ઉત્થાન નથી=ઉત્થાતદોષ નથી. II૬૦. ભાવાર્થ :
શ્લોક-૫૯માં બતાવ્યું કે ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીને ધર્મ જ એક માત્ર મિત્ર જણાય છે, તેથી પ્રાણ કરતાં પણ ધર્મ પ્રત્યે તેને અધિક રાગ છે. આવા પ્રકારના સુંદર આશયથી યુક્ત ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગી હોય છે.
વળી આ યોગી ધર્મની વૃદ્ધિના અર્થી હોવાથી ધર્મના ઉપાયભૂત તત્ત્વશ્રવણમાં અત્યંત યત્નશીલ હોય છે, અને પ્રાણથી પણ શ્રેષ્ઠ એવા ધર્મને અત્યંત સ્વીકારે છે અર્થાત્ શક્તિના પ્રકર્ષથી જીવનમાં સેવવા યત્ન કરે છે, કેમ કે ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓનો સ્વભાવ હોય છે કે ધર્મ સેવવામાં અત્યંત પ્રયત્ન કરે; અને ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓનો આવો સ્વભાવ હોવાને કારણે યોગનું ઉત્થાન હોતું નથી અર્થાત્ યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિમાં ઉત્થાનદોષ હોતો નથી.
અહીં વિશેષ એ છે કે ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓને ધર્મ જ એક માત્ર મિત્ર જણાય છે, માટે ધર્મની વૃદ્ધિના ઉપાયભૂત તત્ત્વશ્રવણમાં હંમેશાં ઉદ્યમશીલ હોય છે, અને પ્રાણથી પણ શ્રેષ્ઠ એવા ધર્મને સેવવામાં શક્તિના પ્રકર્ષથી યત્ન કરનારા હોય છે. આથી ધર્મસેવનકાળમાં તેઓના ચિત્તમાં અત્યંત પ્રશાંતવાહિતા વર્તતી હોય છે, જેથી ધર્મથી નિષ્પાદ્ય પરિણામને નિષ્પન્ન કરવામાં ચિત્ત અત્યંત સંશ્લેષવાળું બની રહે છે, પરિણામે યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિમાં ઉત્થાન નામનો દોષ આવતો નથી.
જેમ સંગીત સાંભળવામાં અત્યંત રસ હોવાથી સંગીતરસિક જીવનું ચિત્ત ઉસ્થિત અવસ્થાવાળું હોતું નથી, પરંતુ સંગીતના રસમાં મગ્ન હોય છે; તેમ ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગી સેવાતા ધર્મથી ઉપશમની પરિણતિ નિષ્પન્ન કરવા માટે મગ્ન પરિણામવાળા હોય છે. આથી શ્લોક-૧પની ટીકામાં કહ્યું કે ચોથી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓ વંદનાદિ કરે છે, ત્યારે તેઓની ક્રિયા ભાવથી હોય છે; આમ છતાં સમ્યગ્દષ્ટિ જેવો સૂક્ષ્મબોધ નહિ હોવાને કારણે તેઓની વંદનક્રિયાને દ્રવ્યથી કહેલ છે. III
