________________
૨૧૪
યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૬૭
* ‘તપિ’ માં ‘વિ’ થી એ કહેવું છે કે અવેઘસંવેદ્યપદ તો મિથ્યાત્વના કારણે પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં છે, પરંતુ વેદ્યસંવેદ્યપદ પણ ચરમયથાપ્રવૃત્તકરણને કારણે છે.
* ‘નિવૃત્ત્પત્તિવપ્રજારેળ’ માં ‘વિ’ પદથી પ્રવૃત્તિનું ગ્રહણ કરવાનું છે. તેથી નિવૃત્તિપદ અને પ્રવૃત્તિપદ પ્રકારથી અવેઘસંવેદ્યપદ તેવું ઉલ્લ્લણ છે, એ પ્રકારે અર્થ છે.
ભાવાર્થ :
અવેઘસંવેદ્યપદનું લક્ષણ સ્વયં ગ્રંથકાર આગળ કહેવાના છે; તેવું અવેઘસંવેદ્યપદ જીવમાં મિથ્યાત્વના ઉદયથી વર્તે છે. મિત્રાદિ ચાર દૃષ્ટિમાં અવેઘસંવેદ્યપદ તે રીતે નિવૃત્તિપદ અને પ્રવૃત્તિપદ પ્રકારથી પ્રબળ છે=ઉદ્ધત છે.
આશય એ છે કે ચાર દૃષ્ટિ પૂર્વે અવેઘસંવેદ્યપદ લેશ પણ નિવર્તન પામતું નથી, પરંતુ ચાર દૃષ્ટિમાં ક્રમસર અવેઘસંવેદ્યપદની નિવૃત્તિ થાય છે; તોપણ સર્વથા નિવૃત્તિ નથી, પરંતુ કંઈક પ્રવૃત્તિ પણ છે. તેથી એ બતાવવું છે કે જીવમાં પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિમાં ક્રમસર વિવેક ખૂલતો જાય છે, તેથી અવેઘસંવેદ્યપદ નિવર્તન પામતું જાય છે; તોપણ જીવવર્તી અવેઘસંવેદ્યપદ તેવું પ્રબળ છે કે આટલો વિવેક ખૂલવા છતાં સર્વથા જતું નથી, પરંતુ અંશથી નિવૃત્તિ થાય છે, અને અંશથી અવેઘસંવેદ્યપદની પ્રવૃત્તિ પણ થાય છે.
અહીં ‘તથાઉલ્બણ’નો અર્થ કર્યો ‘તે પ્રકારે ઉહ્નણ', અને તે પ્રકારે ઉલ્લ્લણ એટલે નિવૃત્તિ આદિ પદ પ્રકારે પ્રબળ, અને તેવો અર્થ હોય તો ‘તેન’ શબ્દ લખવો જોઈએ નહિ. આમ છતાં ‘તેન’ શબ્દથી એ બતાવવું છે કે ‘તે રૂપે નિવૃત્તિ આદિ પદપ્રકારે ઉલ્લ્લણ છે', અને પદ એટલે આશયસ્થાન, તેથી નિવૃત્તિ આદિ પદ કહેવાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે નિવૃત્તિ આદિનું આશયસ્થાન અવેઘસંવેદ્યપદ છે, અને ચાર દૃષ્ટિમાં વર્તતું અવેઘસંવેદ્યપદરૂપ આશયસ્થાન તે રૂપે નિવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિના આશયસ્થાનવાળું છે; અર્થાત્ પહેલી દૃષ્ટિમાં થોડેક અંશે અવેઘસંવેદ્યપદની નિવૃત્તિ છે, અને અન્ય અંશમાં અવેઘસંવેદ્યપદની પ્રવૃત્તિ છે; અને બીજી આદિ દૃષ્ટિમાં પ્રથમ દૃષ્ટિ કરતાં અધિક અધિક અવેઘસંવેદ્યપદની નિવૃત્તિ છે, અને અન્ય અન્ય અંશમાં અવેઘસંવેદ્યપદની પ્રવૃત્તિ છે; કેમ કે પહેલી ચાર દૃષ્ટિઓમાં જે અંશથી યથાર્થ બોધ થાય છે, તે અંશથી અવેઘસંવેદ્યપદની નિવૃત્તિ છે, અને જે અંશથી હજી સૂક્ષ્મબોધના અભાવને કારણે યથાર્થ બોધ થયો નથી, તે અંશથી અવેઘસંવેદ્યપદની પ્રવૃત્તિ છે. તે બતાવવા માટે જ ટીકામાં કહ્યું કે તે રૂપે નિવૃત્તિ આદિ પદ પ્રકારથી અવેઘસંવેદ્યપદ ઉદ્ધત છે.
વળી પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં અવેઘસંવેદ્યપદ તેવું પ્રબળ હોવાને કારણે સૂક્ષ્મબોધ થતો નથી, એ પ્રકારે શ્લોકના પૂર્વાર્ધનો સંબંધ પૂર્વ શ્લોક સાથે છે; અને આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે (૧) કેટલોક વિપર્યાસ એવો હોય છે કે સમ્યગ્બોધની સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય કે તરત તે વિપર્યાસ નિવર્તન પામે. તેને અન્ય દર્શનકારો તુલાજ્ઞાન=રૂ જેવું અજ્ઞાન કહે છે. જેમ, અંધારામાં દોરડાને જોઈને સર્પનો ભ્રમ થયો હોય, અને દીવાથી જોવામાં આવે કે દોરડું છે તો તરત તે ભ્રમ નિવર્તન પામે છે. તેથી આવું અજ્ઞાન તેવું ઉલ્લ્લણ નથી કે જેથી
